Page 116 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

belgilarini yozishdan oldin tekshirilayotgan xududning (respublika, viloyat,
tuman, fermer xo‘jaliklar) nomi kundalik daftarga yoziladi (daftar namunasi
kitobning oxirida ko‘rsatilgan). Joyning relefi, o‘simliklari, sizot suvlari

(chuqurligi va sho‘rlanganligi), karbonatli, gipsli qatlami, tuproq ona jinsi va
boshqalar ham aniq ko‘rsatiladi. So‘ngra kesmaning quyoshga qaragan
tomoniga diqqat bilan qarab tuproqning genetik qatlamlari va ularning qalinligi
(sm. hisobida), tuproqning rangi, namligi, aniqlanib daftarga yoziladi.
Kesmaning tashqi ko‘rinishidagi belgilari bohqa tuproq tiplarida turlicha
bo‘lib, tuproqlarning bir necha qatlamdan tuzilganligini ko‘rsatadi. Bu
qatlamlar tuproqning genezisiga, ya’ni kelib chiqishiga bo‘liq.

Tuproqning genetik qatlamini V.V.Dokuchayev A-ustki, B-o‘tuvchi, C-
tuproq osti-ona jinsi kabi uch xil genetik qatlamiga bo‘lanadi.
Gumusli ustki qatlam (A) da organik modda, chirindi va har xil elementlar
birikmasidan iborat mineral moddalar to‘planadi. Uning tusi quyi qatlamlarga
nisbatan to‘qroq bo‘lib, bu qatlam gumusli akkumulyativ (to‘planish) qatlami

deyiladi. O‘rmon tuproqlari yuzasidagi «O‘rmon qiyi» va ba’zi
botqoqliklardagi torf to‘liq chirib o‘zgarmagan organik qoldiq yig‘indisi
bo‘lganligi uchun ular tuproq ustki qatlamchasi deyiladi va A harfi bilan
yoziladi.O‘tuvchi qatlam (B) elyuvial (yuviluvchan) qatlam deb ham ataladi.
Tuproqning tusi, strukturasi va qovushmasiga ko‘ra ustki qatlamdan ajralib
turgan bu qatlamdagi ayrim birikmalar quyi qatlamga yuvilib tushib turadi. Bu
jarayon, ayniqsa, podzolga o‘xshagan kislotali va sho‘rtob singari ishqorli
tuproqda ochiq ko‘rinib turadi.Tuproq osti qatlami (C) da ustki qatlamlardan

yuvilib tushadigan ayrim birikmalarning to‘planishi tufayli u allyuvial
(yig‘uvchi va shimuvchi) qatlam ham deyiladi. Bu qatlamning tusi tuproq ona
jinsi (ruxlyak) rangidan bir oz farq qiladi.
Tuproq paydo qiluvchi faktorlar ta’sirida ona jinsning hali o‘zgarmagan
quyi qismini professor S.A.Zaxarov D harfi bilan ajratishni taklif etadi.

Ba’zi tuproqlarning ayrim qatlamlari sernam bo‘lganligi sababli
botqoqlanish belgisiga, ya’ni ko‘kimtir tusga ega bo‘ladi. D-qatlami ko‘kimtir
tusli bu qatlam berch bo‘ladi. Masalan, botqoqlanish ona jins joylashgan
qatlamda bo‘lsa - B harflari bilan ko‘rsatiladi, illyuvial qatlamda bo‘lsa C,
elyuvial qatlamda bo‘lsa - B harflari bilan ko‘rsatiladi. Ko‘pchilik tuproqlarda,
odatda har bir genetik qatlam bir necha qatlamchalarga ajratiladi. Bu holda ular
A1,A2,B1,B2, C1, C2 harflari bilan belgilanib, morfologiyasi izohlanadi.

Tuproq genetik qatlamlari qalinligi. Tuproq qatlamining qalinligi turli
tuproq tiplarida va ularning ayrim A,B,C, qatlamlarida bir xil bo‘lmaydi.
Tuproq deganda faqat ustki chirindili qatlam tushunilmaydi, balki tuproq paydo
qiluvchi jarayon tag‘sirida o‘zgargan va morfologik belgilariga ko‘ra ona
jinsdan farqlanadigan ma’lum qalinlikdagi qatlam tushuniladi. Shuning uchun
tuproqning qalinligi uning tipiga ko‘ra, o‘rta hisobda 40-150 sm.atrofida

bo‘ladi. Ba’zan 250-300 sm qalinlikdagi tuproqlar ham uchrab, u yuqoridan
116