Page 123 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

yopishmaydi,sababi tarkibida qumoqlik va qum miqdori ko‘p. Qumli tuproqlar
birikmaydi, ko‘z bilan ajratish mumkin.
2. Quruq usuli: buning uchun ozgina tuproq olib qo‘lning kafti ustida

yaxshilab eziladi, so‘ngra yеngil puflab,kaftda qolgan chang zarrachalari
miqdori orqali tuproqning mеxanik tarkibi aniqlanadi.Agarda tеkshirilayotgan
yеrdagi tuproqning mеxanik tarkibi og‘ir qumoq bo‘lsa, kaftda qolgan tuproq
zarrasi ko‘p bo‘ladi. Kaftimizda tuproq zarrachasi kam qolsa tuproq o‘rta
qumoq,tuproq zarrachasi puflaganda kaftda qolmasa,bu tuproq yеngil qumoq
tuproq ekanligini bildiradi.Bundan tashqari tuproqning mеxanik tarkibini
aniqlashda oddiy usul-barmoqlar bilan tuproq zarralarini ezib ko‘rib, zarralar

dag‘al bo‘lsa, tuproq og‘ir qumoq,zarralar mayin bo‘lsa o‘rta qumoq,tuproq un
kabi juda mayin bo‘lsa еngil qumoq ekanligini bildiradi.
3. Quruq elash usuli. Laboratoriyada eng oson va oddiy usul hisoblanadi.
Tuproqning mexanik tarkibini aniqlashda tuproqning yirik (skeletli) qismi, ya'ni
1mm dan katta bo‘lgan zarralarini har xil guruhlarga ajratishda ishlatiladi.

Buning uchun analizga olingan skeletli tuproq mahsus metall elakchalarda
elanadi. Elaklarning teshiklarining diametri 8 xil -0,25; 0,5; 1; 2;3; 5; 7; 10
mm.li.
Ishlash tartibi. Analiz uchun tayyorlangan strukturali tuproqdan 500 yoki
1000gramm olib, strukturasi yo‘qotilgan skeletli tuproqdan 200-400 g olinib,
teshiklari har xil kattalikdagi ustma-ust qo‘yilgan elakchalardan o‘tkaziladi
(elakchalar tartib bilan yirik ko‘zlisi yuqoriga, mayda ko‘zlisi pastga
joylashtirilgan bo‘ladi) va har qaysi elakchada qolgan zarralarning sof og‘irligi

texnik tarozida o‘lchanib, har qaysi guruh zarraning foiz miqdori quyidagi
formulada hisoblanadi.
a*100
X= --------
N
X-tuproq zarralarining (skeletli) miqdori-%; a-tuproq og‘irligi (har qaysi
elakchadagi)-g; 100-% ga aylantirish koeffisienti;N- taxlilga olingan tuproqning
og‘irligi, g; agarda, analiz qilinayotgan (N) 400 g tuproqda (100 %) kattaligi 1-

3mm li zarralar (a) 6,6g bo‘lsa, uning foiz miqdori quyidagicha hisoblanib,
tuproq zarralarining umumiy foizi yig‘indisi aniqlanadi:
6,6*100
X= ----------
400
Elaklar to‘plamidan o‘tgan tuproq, ya’ni har bir elakdagi mexanik zarralar
miqdori hisoblab chiqiladi va tuproqning umumiy miqdori chiqariladi.
Tuproqlar mexanik elementlarining yirikligiga ko‘ra tasnifi. 2.2-jadval

Guruh Mexanik elementlarning nomi O‘lchamlari, mm
Tosh 3 dan katta
Shag‘al 3-1

123