Page 131 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

qismlarida Guliston, Gulbog‘, Nayman va Pop massivlarining cho‘l zonalarida
keng tarqalib, janubdagi qadimgi allyuvial tekislikka qo‘shilib ketgan joyda
shakllangan. Ular ko‘proq qum, qumloqli va engil mexanik tarkibdan iborat

bo‘lib, hudud tuproqlari profili qatlamliligi bilan ajralib turadi. O‘rganilgan
tuproqlarni mexanik tarkibi tahlil etilganda, yangidan sug‘oriladigan o‘tloqi saz
tuproqlarning haydov qatlamida qum zarrachalari miqdori o‘rtacha 49,0% dan
78,5% gachani, chang zarrachalari 20,4% dan 49,6% gachani tashkil etgan,
vaholanki yangi o‘zlashtirilgan sug‘oriladigan o‘tloqi saz tuproqlarni haydov
qatlamida qum zarrachalari miqdori 88,9 foizni, chang zarrachalari 10,5 foizda
qayd etildi.

Sug‘oriladigan o‘tloqi allyuvial tuproqlar Sirdaryoning I-II qayir usti
terrasalarida keng tarqalgan. Bu tuproqlarni mexanik tarkibining shakllanishi
tahlil etilganda, yirik qum zarrachalari miqdori o‘rtacha 11,1% dan 40,4%
gachani tashkil etgani holda, chang zarrachalari esa o‘rtacha 34,0% dan 85,6%
gacha miqdorni ifodalagan. Ushbu ko‘rsatkichlardan ko‘rinadiki, o‘rganilgan

yangidan sug‘oriladigan o‘tloqi allyuvial tuproqlarni haydov qatlamida qum
zarrachalariga nisbatan chang zarrachalari miqdori ko‘p miqdorda
shakllanganligi qayd etildi. Yer maydonlarining sug‘orish suvlariga yaqinligi,
loyqali suvlar bilan uzoq yillar sug‘orilganligi hamda dehqonchilik madaniyati
bilan bog‘liqligi aniqlandi. Bu holat tadqiqot joyida shakllangan eskidan
sug‘oriladigan o‘tloqi allyuvial (150-kesma) tuproqlarning mexanik tarkibida
ham kuzatildi, unga ko‘ra qum zarrachalari 28,9 %, chang zarrachalari 48,8 %
tashkil etgan.

Sug‘oriladigan botqoq-o‘tloqi tuproqlar qatlamli allyuvial yotqiziqlardan
tashkil topgan Sirdaryoning I-II qayir usti terrasalari geomorfologik rayonida
keng tarqalgan. Shuningdek, qayir usti terrasalarini rel’efi nisbatan past
joylarida Gigant, Pop, Nayman, O‘zbekiston massivlarida, yer osti suvlari sathi
0,5-1,5 m atrofida yuzaga yaqin joylashgan maydonlarda shakllangan. Mexanik

tarkibiga ko‘ra, sug‘oriladigan botqoq-o‘tloqi tuproqlar loy, og‘ir va o‘rta
qumoqlardan tuzilgan. Ma’lumotlar tahlil etilganda o‘rganilgan tuproqlarning
haydov qatlamida qum zarrachalari o‘rtacha 11,6-14,8 %, chang zarrachalari
29,1 % dan 74,0 % gachani tashkil etganligi aniqlandi. Fizik loy miqdori
ko‘rsatkichlari o‘rganilganda o‘rtacha 50,1-68,0 foizni tashkil etgan.
Tuproqlari asosan kam va o‘rtacha darajada sho‘rlanishga uchragan bo‘lib,
kuchli va juda kuchli sho‘rlangan yerlar kam maydonlarni egallaydi.

Hududning sug‘oriladigan tuproqlarining kuchsiz va o‘rtacha darajada
sho‘rlanganligi tuproq-litologik profili tuproq qoplamlarining o‘ziga xos
tuzilishida hamda suvda eruvchan tuzlarni kimyoviy tahlil natijalarida
ifodalangan. Sug‘oriladigan yerlar asosan kuchsiz sho‘rlangan, haydalma
qatlamdagi (0-30 sm) suvda oson eruvchi tuzlar miqdori 0,590-0,835% ni, 139,
142 va 150 kesmalar tuproqlari o‘rtacha sho‘rlangan bo‘lib, shu qatlamdagi

umumiy tuzlar miqdori 0,965% dan 1,485% gacha bo‘lgan ko‘rsatkichlarda
131