Page 21 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

umurtqali (kalamushlar, bursiqlar, sug‘urlar) jonzotlar ham kiradi.Tuproqda
xosil bo‘ladigan biomassaning asosini o‘simlik ildizlari tashkil qiladi. Masalan,
2
2
ularning 1m tuproqdagi quruq og‘irligi 1000, o‘rmonzorlarda esa 3000 g/m ga
etadi (Weaver, 1954). Katta yomg‘ir chuvalchanglari ham nematodalar kabi
2
neorganik tuproqlarda ko‘ plab uchraydi, ularning soni 1 m da 300 dan ortadi.
Makrobiotlar tuproq qatlamlarining almashib turishida va uni bo‘shroq holda,
qotib qolmasligida muxim ro‘l o‘ynaydi. Katta makroskopik umurtqali
jonzotlar tuproq bilan o‘simlik qoldiqlari orasida uchraydi va o‘zlari uchun
yashash va saqlanish joyi topadi. Bunday jonzotlar kriptoza (berkinuvchi) lar
2
deb ham aytiladi. Shunday organizmlarning 0,5-1 m joyda 144 tur vakili
uchragan. Ular ichida qora chigirtkalar, tarakanlar, tuproq qo‘ng‘izlari ko‘p
bo‘lib, ular ichidagi 11% yirtqich jonzotlar toifasiga kiradi [Tarpley, 1967].
Tuproqdagi jonzotlar o‘simlik qoldiqlarini mexanik ravishda parchalab,
ularga boshqa xususiyat beradi va mikroorganizmlar yordamida chirishiga
imkon yaratiladi. Niderlandiya tuproqlarida to‘plangan o‘simliklarning o‘lik

barglarining 52,10% ini ko‘p oyoqlilar va tuproqdagi boshqa xayvonlar
o‘zlashtiradi. Tuproq jonzotlari o‘zlashtirgan o‘simliklar qoldiqlarining 90-
95% ini ekskrement sifatida tuproq muxitiga chiqaradi. Shu ekskrementlar
mikroorganizmlar tomonidan chiritiladi va tuproqda mineral hamda organik
moddalar xosil bo‘ladi.
W.Dunger [1974] taklifi buyicha tuproq jonzotlari katta-kichikligi
buyicha 4 ta guruhga bo‘linadi:
1). Mikrofauna guruhiga juda mayda, kattaligi 10-15 mk atrofidagi

umurtqa-sizlardan sodda tuzilgan jonzotlar hamda nematodalar kiritilgan.
2). Mezofauna guruhiga bir oz kattaroq 2-3 mm kattalikdagi kanalar,
oyoqdumlilar, xasharotlar va boshqalar kiritiladi.Ular tuproq qurishi ya’niy
namlik kamayishiga chidamsiz organizmlar xisoblanadi, tuproq sug‘orilganda
o‘simliklar ildizlari va boshqa organizmlar atrofida kislorod to‘planadi, shu

kislorod jonzotlarning nafas olish manbai hisoblanadi.
3). Makrofauna guruhiga kiruvchi jonzotlarning kattaligi 2-20 mm ga
etib, ularga chuvalchang, ko‘poyoqlilar, qurtlar va boshqalar kiradi.
4). Megafauna guruhining vakillari yer kavlovchi sut emizuvchi jonzotlar
(sug‘urlar, kalamushlar, bo‘rsiqlar va boshqalar)dir. Yer-tuproq qatlamlarini
kovlab 3-5 m chuqurliklarda yashaydigan xayvonlar ham o‘zlariga xos ekologik
guruh hisoblanadi. Yuqorida bayon qilingan fikrlardan ma’lumki, tirik

organizmlarning o‘sishi, ko‘payishi, rivojlanishi va tarqalishida edafik
omillarning ahamiyati kattadir.
A.A.Rodening iborasi bo‘yicha tuproq paydo bo‘lish jarayoni
quyidagicha ta’riflangan: Tuproq qatlamlarida moddalarning va
energiyaning to‘planishi, to‘plangan moddalarning o‘zgarishi va
harakatlanish hodisalarining yig‘indisi- tuproq paydo bo‘lish jarayonidir

degan.
21