Page 25 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

S.S.Neustruev, N.A.Dimo strukturali bo‘z tuproq deb, A.N.Rozanov bu
tuproqni qirning bo‘z tuprog‘i deb atagan. Cho‘lning bu tuprog‘ini
I.P.Gerasimov tuproqlarni alohida tipga ajratish fikrini bildirgan. N.V.Kimberg

[1949], S.A.Shuvalov, Y.V.Lobova [1960] lar sur tusli qo‘ng‘ir bu tuproqning
kelib chiqishini har tomonlama chuqur o‘rganib, alohida tipga ajratgan.
Cho‘l zonasidagi sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlar juda issiq va o‘ta quruq
iqlimda har xil jinslarning karbonatli, ko‘pincha sho‘rlangan ellyuviysi va
prolyuviysi ustida siyrak o‘sadigan shuvoq va sho‘ralar ta’sirida paydo bo‘ladi.
Tuproqdagi biologik jarayonlar asosan bahor va kuzda faol bo‘ladi. Yozda
o‘simliklar tezda qurib ketadi, biologik jarayonlar va mikroorganizmlar

faoliyati to‘xtaydi, shuning uchun ham sur-qo‘ng‘ir tusli tuproqlarda organik
moddalar kam to‘planadi.
Klassifikatsiyasi: cho‘l xududidagi sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlarining
tipchalari:
1.Tipik sur tusli qo‘ng‘ir; 2. Oz (kam) karbonatli sur tusli qo‘ng‘ir.

Cho‘lning bu tipdagi tuproqlari 2ta tipga ajratilgan. Tipik sur tusli qo‘ng‘ir
tuproqlar O‘zbekiston xududi Turon past-tekisligining g‘arbiy cho‘llari
Ustyurtning baland tekisligida tarqalgan.
Oz yani kam karbonatli sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlar sharqiy Betpaq dala
platosida hamda Balxash ko‘li atrofida tarqalgan.
Xozirgi vaqtda sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlarning termik rejimlariga va
rivojlanishi bo‘yicha 3ta tipchaga ajratilgan:
1.Qish faslining soviq kunlarida tuprog‘ining qatlamlari muzlaydigan sur

tusli qo‘ng‘ir cho‘l tuproqlari (Mang‘ishloq, Ustyurtning markaziy qismi, Qizilqum,
Betpaq dalaning shimoliy xududi).
2.Qisning eng sovuq kunlarida qisqa davrlarda muzlab o‘tadigan subtropik
mintaqaning sur tusli qo‘ng‘ir cho‘l xududi tuproqlari Ustyurt platosining janubiy
qismi va Qizilqum, Qoraqumdagi Zaungiz-Xorazm viloyatida, Farg‘onadagi

Yozyovon cho‘lida tarqalgan.
3.Subtro‘pik mintaqaning iliq o‘lkalarining muzlamaydigan sur tusli
qo‘ng‘ir cho‘l tuproqlari (Qoraqum va Kopetdag‘-Turkmaniston respublikasida va
boshqa past tekisliklarda tarqalgan).
Qatlamida oqish dog‘li konkresiyali karbonatlar uchraydi. Tuproq profilining
18-25sm. chuqurligida bo‘zg‘ish tusdagi gipsning kristallari bilan bir qatorda
suvda tez eriydigan tuzlar ham joylashgan. Tuproq profilining 25-30sm.qatlami

zichlashgan qatlamli. Bu tipdagi tuproqlarning mexanik tarkibi qumli-qumoq
va yengil qumoqlidir. Tuproqlarining yuzasida ko‘pincha qirrali toshlardan
iborat.
Cho‘lning sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlarida gumusning miqdori 0,2-0,8%,
gumusining tarkibida fulvokislotalar ko‘p, C:N 5-8, azot 0,02-0,06%, fosfor
0,009-0,15%, kaliy 1,20-140% atrofida bo‘lib, 100gramm tuproqdagi singdirish

sig‘imi 5-8 mg/ekv.atrofida. Bu tipdagi tuproqlarning singdiruvchi kompleksida
25