Page 22 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

Tuproqlarning organik moddalari tarkibida turli tuproq faunasi-
mikroorganizmlar ishtirok etadi.Tuproqlarning organik qismida 100% nisbatan
hisoblanganda: gumusning umumiy miqdori 85%; floraning organik

qoldiqlari 10%; tuproqdagi faunaning miqdori (mikro, mezo va
makroorganizmlar) 5% ni tahkil etadi.
Biotalarning aralashgan juda xilma xil turlari egalagan juda katta
2
hajimdagi maydonining yuzasi tuproq zarrasi (yuzlab metr =1g tuproqda),
tuproqning loy qismidagi o‘lchami (0,1-2mm 1diametrda) ilda (2-50mm
1diametrda) va qumda (0,05-2mm 1diametrda). Tuproqdagi ko‘plab faol
organizmlar mingoyoq va kanalar, mesofaunalar, makrofaunalardan-yomg'ir

chuvalchanglari, ko‘p oyoqlilar, chumolilar, termitlar va juda sekin
harakatlanadigan organizmlar, yerda yashovchi umurtqali va umurtqasiz
jonzotlar tuproqda yashab, tuproqning yirik kesaklarida mayda g‘ovaklar hosil
qiladi. Tuproqdagi makrofaunalar tuproq profilining atrofidagilarining
harakatga keltiruvchisi va mayda ko‘zanaklarni hosil qiliadi.

Tuproqdagi organizmlarni-«Ekologik muhandislar» deb ham ataladi.
Tuproqqa tushadigan o‘simliklarning dastlabki singan va maydalangan
qoldiqlarining atroflarga sochilib, tarqalishidan tuproqda yashaydigan turli
organizmlar organik qoldiqlar bilan o‘zlashtirib, tuproqda gumus moddalarini
hosil qiladi. Mayda va yirik xashorotlar o‘simlik qoldiqlarini o‘zlashtirib
o‘zidan mayda go‘ngsimon moddalar ajratadi. Tuproqning yuza qismiga
sochilgan o‘simlik qoldiqlari tuproq yuzasida ko‘payib, tuproqda murakkab
oziq ovqat tarmoqlari hosil bo‘lib, mikroblar mayda bo‘lakchalarni

to‘qimalarga ajratib, chirish jarayoniga uchratadi.Tuproqda oziq-ovqat
tarmog‘ida zanjirsimon holatda murakkab chirish va buzilish jarayoni yuz
beradi. Bunday munosabatda oziqlanish bir necha trofik darajadagi bakteriyalar
va zamburug‘lar, mikroblarning brikmasi, nematodalar va mikroorgsnizmlar
o‘z navbatida yirtqich nematodalar yoki kanalarning yirik hashoratlarning

mayda xashoratlar bilan oziqlanishi ekosistemada tuproqlariga ishlov
berilmaganda va o‘rmon to‘shamalarida tuproq yuzasining o‘simliklarning
qoldiqlari bilan to‘shalganda zamburug‘larning ustunligi tuproq yuzasida
ustunlik qilvchi zamburug‘lar orqali yuz beradigan energiya oqimi va organik
moddalarning to‘plami hosil bo‘ladi.
ZOI (zones of influence-ta’sir qilish hududlari) o‘rganizmlarning ta’sir
qilish hududlari. ZOI «qaynoq nuqtalar yoki uyalari» deb ham ataladi.

ZOI lar tuproqning yuqori A qatlamidagi miqdori 10%, jami
tuproqdagi umumiy biologik faoliyatning 90% ni tashkil etadi.
Tuproqdagi organizmlarning bajaradigan vazifalarining foydali tomoni
olib qaralsa, bunga qarama qarshi mezo va makrofaunalar kanalari, yomg'ir
chuvalchanglari tuproqdagi inlarni va kovaklarni turli xil gazlar bilan to‘ldirib,
ko‘zanaklar hosil qilib, tuproqning ona jinsigacha bo‘lgan oraliqda

harakatlanadi. Tuproq organizmlariga bakteriyalar, zamburug'lar, nematodalar,
22