Page 56 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

2,5 martagacha oshadi. Bu ma’lumotlar ishqorsizlangan, tipik va karbonatli
tuproqlarda qumli zarrachalarning nurash jarayoni turli darajada
kechayotganligidan dalolat beradi. Mexanik tarkibi taxlil qilinayotgan barcha

tog‘ jigarrang tuproqlarning tipchalarida yirik chang (0,05-0,01mm)
zarrachalari miqdori qolgan barcha mexanik zarrachalar miqdoridan ustunlik
qilib, butun profil bo‘yicha 35-46% atrofida bo‘ladi. O‘z navbatida, bu
tuproqlarda ichki nurash uchun katta imkoniyatlar mavjudligidan dalolat beradi.
O‘rtacha chang (0,01-0,005mm) va mayda chang (0,005- 0,001mm)
zarrachalarining miqdori butun profil bo‘ylab 10-20% atrofida. Genetik nuqtai
nazardan il zarrachalari (< 0,001mm) miqdorining vertikal profilda o‘zgarishi

katta ahamiyatga ega. Chunki il zarrachasi miqdorining u yoki bu qatlamda
oshib borishi, tuproq qatlamida nurash jarayoni yuqori darajada kechishini
ko‘rsatish bilan birga qatlamlarda loyqalanish, ya’ni il zarrachalarining
to‘planishidan dalolat berib. Bu jarayon ishqorsizlangan tog‘ jigarrang
tuproqlarda kuchliroq. Tog‘ jigarrang tuproqlarda gumusning ko‘pligi hamda

mayda chang va il zarrachalarining ham boshqa tuproq tiplariga nisbatan
ko‘pligi tog‘ jigarrang tuproqlarining yuqori makro va mikroagregatlik
xususiyatiga ega ekanligidan dalolat beradi. Ishqorsizlangan, tipik va karbonatli
tog‘ jigarrang tuproqlaridagi suvga chidamli agregatlar yig‘indisi yuqori (0-
40sm) qatlamda 33-56% atrofida. Bu tuproqlardagi suvga chidamli agregatlar
umumiy agregatlar miqdorining deyarli 1/5 qismini tashkil etadi. O‘z navbatida,
suvga chidamli agregatlarning 1/3 qismini esa makro agregatlar (>0,25mm),
qolgan qismini mikroagregatlar (<0,25mm) tashkil qiladi. Bu tuproqlar uchun

ijobiy xususiyat hisoblanadi. Chunki suvga chidamli makroagregatlarning
ko‘pligi suv eroziyasidan saqlaydi. Tog‘ jigarrang tuproqlar tarkibida gumus
miqdorining yuqori bo‘lishi hamda mayda zarrachalarning ko‘pligi, ayniqsa
karbonatlarning ishtirok etishi natijasida tog‘ jigarrang tuproqlarda suvga
chidamli agregatlarning yaxshi shakllanishi ularning katta imkoniyatlari

hisoblanadi. Ikkinchidan esa, o‘simlik qoplamining turli-tumanligi, o‘simliklar-
ning tuproq yuzasini to‘liq qoplashi hamda tabiiy sharoitda agregatlarning hosil
bo‘lishiga sharoit yaratadi.
Tog‘ jigarrang tuproqlarning agrokimyoviy xossalari. Chotqol biosfera
qo‘riqxonasi tog‘ tuproqlari davlat tomonidan himoyalanganligi sababli
tuproqning genetik qatlamlari yaxshi saqlangan va gumusning hosil bo‘lishi
uchun yetarli miqdorda yer usti va yer osti o‘simlik hamda tuproqdagi turli

organizmlar qoldiqlari mavjud. Tog‘ jigarrang tuproqlarning ishqorsizlangan,
tipik va karbonatli tipchalari o‘zaro gumusning miqdori bo‘yicha bir-biridan
farqlanadi.
Tog‘jigarrang tuproq tipchalardan yuqori gumusga ega ishqorsizlangan
tipchaning chimli qatlamida gumus miqdori 8-9% ni, chim osti qatlamida esa
gumus miqdori 4,5-6,0% ni tashkil qiladi. Gumus miqdori ko‘p bo‘lgan

qatlamidagi umumiy azot miqdori 0,84-0,93% dan 0,35-0,6% gacha, umumiy
56