Page 57 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

fosfor miqdori esa 0,21-0,35% dan 0,19-0,23% ni tashkil etadi, Bu tuproqlar o‘z
nomi bilan ishqorsizlanganligidan qatlamlardagi CO2 miqdori 1-2% dan
oshmaydi.

Tipik tog‘ jigarrang tuproqlarning hosil bo‘lish sharoiti ishqorsizlangan
tuproqlarga ancha yaqin bo‘lganligi sababli ulardagi gumus miqdori chimli
qatlamda 4,5-6,0%, chim osti qatlamida 3-4%, umumiy azot va fosfor
miqdorlari bu qatlamda 0,4-0,5% va 0,19-0,25%, karbonatlar esa biroz ortib, 5-
8% atrofida.
Tog‘ jigarrang karbonatli tipchasi qatlamlarida gumus miqdori 3,0-3,5%
va 1-2%, umumiy azot va fosfor oldingi ikki tipchaga nisbatan ancha kam.

Ammo CO2 karbonatlar miqdori keskin ortib, 7,5-10,0% atrofida bo‘ladi. Tog‘
jigarrang tuproqlar sergumusliligi natijasida katta singdirish sig‘imiga ega. Bu
ko‘rsatkich yuqori chimli qatlamlarda 23- 26mg/ekv, chim ostida 20-24mg/ekv
va pastki qatlamlarda keskin kamayib, 13-14mg/ekv. ni tashkil etadi. Bu
tuproqlarning singdirilgan asoslar tarkibi ikki valentli kalsiy va magniy

kationlari bilan to‘yingan bo‘lib, ularning miqdori 90-98 foiz atrofida.
Tog‘ jigarrang tuproqlarning umumiy fizik xossalari. Har bir mineral
o‘ziga xos solishtirma og‘irlikka ega. Tuproqning asosiy mineral qismini tashkil
3
etuvchi dala shpatlarining solishtirma og‘irligi 2,60-2,72g/sm bo‘lib, ularning
nurash mahsulotlari ustida rivojlangan tuproqlar uchun ham solishtirma og‘irlik
shunday bo‘ladi. Tog‘ jigarrang tuproqlarining barcha tipchalarining
3
solishtirma og‘irligi o‘rtacha 2,59-2,64g/sm . Chimli qatlamlarda 2,58-
3
2,59g/sm atrofida bo‘lishi gumus va organik qoldiqning ishtirok etishi bilan
bog‘liq. Hajm og‘irlik esa tuproq tipchalarining yuqori qatlamida 1,22-
3
1,25g/sm 3 ni tashkil qilib, keyingi qatlamlarda esa 1,34-1,40 g/sm gacha
ortadi. Gumus miqdori ko‘p bo‘lganligi sababli hajm og‘irligi unchalik yuqori
emas.
QORA-QO‘NG‘IR TOG‘-O‘RMON MINTAQASINING TUPROQLARI

Qora-qo‘ng‘ir tog‘-o‘rmon tuproqlari dengiz sathidan 1350-1400 dan
2000 2400 metrgacha bo‘lgan balandlikda joylashgan. O‘rtacha yillik yog‘inlar
0
miqdori 700-900mm, o‘rtacha yillik havo harorati 8-12 C atrofida. O‘rmonlar
bu yerda juda yaxshi rivojlangan bo‘lib, asosan, yong‘oq, olma, tog‘olcha,
na’matak, do‘lana kabi o‘simliklar keng tarqalgan. Bu tuproqlar quyidagi

morfologik belgilarga ega. Yuqori gumusli qatlami 20-45sm atrofida to‘q tusli
bo‘z tusda bo‘lib, yong‘oqsimon strukturali, o‘rta qumoq mexanik tarkiblidir.
Gumus osti qatlami uchun mexanik tarkibning bir muncha og‘irlashishi hamda
rangining bir oz och yoki qo‘ng‘ir, strukturasi yirik yong‘oqsimon bo‘lishi
xosdir. Tuproq rangining yanada och tusga o‘tishi hamda karbonatli

mog‘orlarning paydo bo‘lishi bilan ona jins-lyoss (soz) qatlami boshlanadi.
Qora-qo‘ng‘ir tog‘-o‘rmon tuproqlardagi karbonatlar ham bir muncha
chuqurroq qatlamlarga yuvilib tushgan.

57