Page 60 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

miqdori (38,83%) chim qatlamida ko‘zatiladi. Chim osti qatlamlarida esa (5-
21sm) 25,68% gacha kamayadi. Tuproq strukturasini paydo qilishda
o‘simliklarning ildiz tizimi muhim rol o‘ynaydi. O‘simliklar ildizining fizik

ta’siri agregatlarning shakli va sifatida namoyon bo‘ladi. Suvga chidamli
agregatlar tarkibida gumusning ko‘pligi va singdiruvchi kompleksining
kalsiyga to‘yinganligi bilan izohlanadi. Profil bo‘yicha pastga qarab suvga
chidamli agregatlar miqdori, gumus miqdorining keskin kamayishiga, tuproq
zichligining esa ortishiga olib keladi.
Tog‘ tuproqlarining hajm, solishtirma og‘irligi va g‘ovakligi. Hajm
3
og‘irligi o‘rganilgan qora-qo‘ng‘ir tusli tuproqlarda 1,25-1,55 g/sm , to‘q
jigarrang tuproqlarda esa 1,33-1,51g/sm 3 ko‘rsatkichlar orasida ekanligi
kuzatilgan. Tuproq yuzasi chim bilan yaxshi qoplanganligi tufayli yuqori
qatlamlarning hajm og‘irligi bir muncha kamroq. Ikkala tuproqlarning illyuvial
3
qatlamida hajm og‘irlik eng yuqori 1,55-1,51g/sm atrofida.
Baland tog‘ mintaqasining och qo‘ng‘ir-o‘tloqi va o‘tloqi-dasht tuproq

tiplarining morfologik tuzilishi o‘rganilganda ular chirindi tarkibiga hamda
chimlanish darajasiga ko‘ra bir-biridan keskin farqlanadi. O‘t o‘simliklar ko‘p
o‘sganligi bilan qalin chimli qatlam hosil qilmaydi. Tog‘ning baland quyosh
nuri tushib turadigan janubiy qismi esa ko‘proq soya holida bo‘ladigan shimoliy
qismiga nisbatan keskin farq qiladi va tuproqning o‘ziga xos morfologik
belgilariga tasir ko‘rsatadi. Quyosh nuri tushmaydigan soya tomoni shimoliy
ekspozitsiya tuproqlari morfologik belgilariga ko‘ra mayda melkozyomli va
chuqur qatlamga ega. Quyosh nuri tushadigan janubiy ekspozitsiyalarda

tuproqning rangi-tusi to‘q kul, yuqori qatlami quruq, changsimon, profilining
chuqur emasligi bilan tuproq tiplari ajralib turadi.
Baland tog‘ och- qo‘ng‘ir o‘tloqi dasht tuproqlari unchalik katta
maydonni egallamagan, ammo bu tuproqlarning qatlami qisqa, lekin chirindi
qatlami boshqa tog‘ tuproqlariga nisbatan qalindir. Ustki qatlamda va o‘tuvchi

qatlamda tuproqning mikroagregatlik darajasi va tarkibi yaxshi. Mexanik
tarkibi o‘rta qumoq, o‘ziga xos morfologik belgilarga ega.
2-kesma. Chotqol tizmasining dengiz sathidan 2500 metr balandlikda
0
qazilgan. Janubiy-g‘arbiy qiyalik 30 tashkil qiladi. Tuproq yuzasi kam
yuvilgan, HCL eritmasida qaynamaydi. Toshlilik darajasi 30-35% ni tashkil
qiladi. O‘simlik qoplami bug‘doyiq, qiyiko‘ti, pirey va boshqalardan iborat
bo‘lib, 45% dan iborat.

A.0-12sm. To‘q kulrang-qo‘ng‘ir tusda, quruq, o‘rta qumoq, kuchsiz
zichlashgan, donador changlanuvchan strukturali, mayda ildiz qoldiqlariga boy,
kattaligi 5 sm keluvchi toshlar ko‘p uchraydi. Keyingi qatlamga o‘tishi rangi va
zichligi bilan farqlanadi.
B.12-35sm. Kulrang-jigarrang tusda, quruq, o‘rta qumoq, donador,
changlanuvchan, tarkibida turli kattalikdagi shagal va tosh bulakchalari

uchraydi.
60