Page 66 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

Tog‘ sahrosi (1300 dan 2100m. gacha) asosan past, o‘rta,
yog‘ingarchiliklari kam, ancha yuqori bo‘lgan harorat tog‘larni egallaydi.
O‘simlik guruhlaridan asosan o‘t-o‘simliklari kserofit va efemerlar ustunlik

qiladi, butalar kam, avtomorf sharoiti qulay bo‘ladigan o‘simliklar ko‘proq
uchraydi. Bu o‘snmliklarning tipik vakillariga kuyidagilar kiradi: tukli
bug‘doyiq, ajriq uti qushqo‘nmaslarning har xil turlari uchraydi.
Soyabonlilarning ayrim turlari tog‘ rayxoni, kiyiko‘t va murakkab
guldoshlarning tikanli turlari o‘sadi [Xonazarov A.,2003].
Baland iqlimiy sharoitga ko‘ra Zarafshon archasi pastki tog‘
mintaqalarini egallaydi (dengiz sathidan 1700-2300m.balanlikda), o‘rta tog‘

mintaqasida (dengiz sathidan 2000-2500m. balanlikda) yarim shar shaklidagi
archazorlar joylashgan va baland tog‘ mintaqasida (dengiz sathidan 2500-
3300m. balanlikda) Turkiston archasi egallaydi. Tog‘ sahrosi o‘t-o‘simliklarga
boy mintaqa. Bu yerda archadan boshqa mojevelnikning uch xil turi ustunlik
qiladi. (Zarafshon, yarim sharsimon Turkiston turlari). Archazor mintaqasida

archazorlar alohida-alohida o‘sib, siyrak o‘rmonzor ko‘rinishni tashkil etadi.
Daraxtlar zich emas, qayin, zira, na’matak, qizilcha, yovvoyi suli,
qo‘ng‘irbosh,shovul va tipchak ham uchrab turadi.
Baland tog‘lar mintaqasida kserofitlar o‘sadi. Bu hudud tabiiy sharoitining
keskinligi bilan ajralib turadi. Tuproq qatlami yaxshi rivojlanmagan, ba’zi
joylarda tog‘ jinslari ochiq holatda. Haroratning keskin o‘zgarishi, havoning
quruqligi, suv eroziyasining kuchliligi o‘simliklar turi va xarakterini belgilaydi.
Tog‘li kserofitlarning tipik vakili yostiqchasimon o‘simliklari trogantoviy, oq

shoyi gul va boshqalar o‘sadi.
Gidrologiyasi. O‘simlik va mikroorganizmlar hayotida suv juda katta
ahamiyatga ega. Tuproq paydo bo‘lish jarayonida ham asosiy omil yer osti va
usti suvlari hisoblanadi. Tog‘li hududlarda sizot suvlari chuqurda bo‘lgani
uchun tuproq hosil bo‘lish jarayonida ishtirok etmaydi. Bu holatni shimilish

zonasi deb atalgan. Qoyalarga tushadigan yog‘in suvlarining bir qismi shimilib,
qolgan qismi nishablik bo‘yicha pastga oqib ketadi. Shuning uchun uni tranzit
zonasi deb atagan. Bu hududga Sangzor va Zomin soylari havzalari kiradi.
Zomin daryosiga esa Tuyasoy, Oqtoshsoylar kiradi. Bu soylarga Obiko‘lsoy,
Usmoni, O‘rikli, Shariloq, Ettikechuv, Qizilmozor, Qoshqarsuv soylari kelib
qo‘shiladi. Bu suvlarning hammasi Turkiston tog‘ tizmasining shimoliy
yonbag‘ridan oqib, asosan tog‘ga yog‘adigan qor va yomg‘ir suvlarining

erishidan paydo bo‘lgan sel suvlaridan oziqlanadi. Zomin «Xalq bog‘i»
xududini va sug‘oriladigan yerlarini suv bilan ta’minlash maqsadida Zomin suv
ombori qurilgan.
Inson faoliyati. Inson yerdan foydalanish faoliyatida uni o‘z maqsadida
muvofiq-lashtirgan holda o‘zgartirishga harakat qiladi. Tuproq paydo bo‘lish
jarayonida inson faol ishtirok etib, uning xossa va xususiyatlariga bevosita va

bilvosita ta’sir etishi mumkin. Insonning tuproqqa to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki
66