Page 67 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

bevosita tasiri yerlarga ishlov berish, sug‘orish, botqoqliklarni quritish,
o‘g‘itlash, o‘rmonzorlarni barpo qilish, tuproqni eroziyadan saqlash bo‘lsa,
bilvosita ta’siri natijasida, buning aksi kuzatilishi mumkii, ya’ni o‘rmonlarni

kesib, yondirib, o‘simlik qoplamini mol boqib yo‘qotishi natijasida muvozanat
va tabiiy tuproq, hosil bo‘lish jarayoni buziladi.Tuproq unumdorligining
yo‘qolishiga sabab kuchli eroziyaga uchraydi va oqibatda tuproq yaroqsiz holga
kelib qoladi. O‘rmonzorlarning yo‘q qilinishi xayot manbai bo‘lmish
yog‘ingarchilik miqdori, xavoniig nisbiy namligi, tirik jonzotlar yashashi uchun
zarur bo‘lgan kislorod miqdori kabi va umumai, tabiiy boyliklarning
kamayishiga sabab bo‘ladi. Keyingi yillarda insonlarning nojo‘ya harakatlari

tufayli Zomin «Xalq bog‘i»da shifobaxsh o‘simliklarning bir qismi umuman
yo‘q bo‘lib ketgan, ma’lum qismi esa payhon qilinib, atrof-muhitning
chiqindilar bilan ifloslanishi ortib borayotgani kuzatilgan. Zomin «Xalq bog‘i»
go‘zal manzarali ko‘rinishga-landshaftga ega.
Zomin tog‘i jigarrang karbonatli tuproqlarining xossalari.

S.S.Neustruev [1911] Farg‘ona vodiysi Andijon xududining tog‘li
xududlarini o‘rganish jarayonida bunday tuproqlarni to‘q tusli kulrang
tuproqlarga ajratgan. Bu tuproqlar Zomin «Xalq bog‘i» ning yuqori qismida
dengiz satxidan 1300-1600metr, ba’zan 2100metr balandlikda o‘tli va
daraxtsimon o‘simliklar ostida hosil bo‘lib, bo‘rtib chiqqan yalang‘och janubiy
qiyaliklarda uchraydi.
I.P.Antipov-Karataev [1949,1950], M.Abdullaevlar [1965] Tojikiston
Xisor tog‘ tizmasiga kiruvchi tuproqlarga och jigarrang karbonatli tuproqlar deb

nom berishgan. Bu tuproqlar to‘q tusli bo‘z tuproqlarning yuqorisida 1300-
1600 metr balandlikda, janubiy qiyaliklarda esa 2000 metr balandlikda ham
uchraydi. Ularda asosan bug‘doyiq-agropyrum trychopgorbm, na’matak (rosa
sp), tog‘ yalpizi (pao bulbosa), duk cho‘p (lonicera korolkovi) va boshqa
o‘simliklar tarqalgan. Tuproq hosil qiluvchi ona jins lyossimon qumoq va

elyuviy ohaktoshlari hisoblanadi. Tik qiyaliklarning siyrak archazorlarida bu
tuproqlar dellyuviy slaneslar va ohaktoshlar, ba’zan dellyuvial lyossimon
qumoqlarda hosil bo‘lgan. Ular quyidagi morfologik belgilari hamda o‘ziga xos
kimyoviy xossalari bilan ajralib turadi.
1.To‘q kulrang-jigarrang tusli, gumusli qatlami boshqa jigarrang
tuproqlarga qaraganda birmuncha qisqa, gumusning oz yoki ko‘pligi shu
qatlamga to‘q yoki och jigarrang tus berib turadi. Yuqoridan pastga keskin

o‘zgaradi.
2. Ba’zan tuproq profili loylangan yoki kuchsiz loylangan va shu bilan
birga ona jinsga nisbatan mexanik tarkibi og‘irlashgan hamda zichroq bo‘ladi.
3.Gumusli qatlami donador g‘ovak strukturaga ega bo‘lib, kesmaning
chuqurligi oshgan sari yong‘oqsimon kesakchali, changsimon strukturalidir. Bu
strukturalar bir-biri bilan bo‘sh bog‘langan. Agregatli bo‘lakchalar suvga

chidamsiz. Buning sababi ular chirindi moddasi bilan kam to‘yinganligidir.
67