Page 72 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

0-11sm. Chimli qatlam to‘q jigarrang, o‘rta qumoq, nam, zichlangan, ko‘p
shag‘allar uchraydi, changsimon, o‘simlik ildizlari uchraydi, keyingi qatlamga
rangi va zichligi bilan utadi.

11-20sm. Chim osti qatlam, yuqoridagi qatlam rangidan ochroq, o‘rta
qumoq, quruq, keyingi qatlamga qaraganda zichroq, ildizchalar ko‘p, mayda
toshlar uchraydi, keyingi qatlamga o‘zining skeletliligi bilan o‘tadi.
20-35sm. Och jigarrang, o‘rta qumoq, zichlangan, tog‘ jinslarining turli
o‘lchamdagi bo‘lakchalari hamda ildizchalar juda kam uchraydi.
35-60sm. Rangi ochroq, biroz jigarrang yoki qizg‘ish tusli, engil qumoq,
zich, ko‘p skeletli bo‘lakchalar, karbonatli yaralmalar bor, shuning uchun ham

HCL kislotasida mayda zarralar va skeletli bo‘lakchalar ham qaynaydi.
Yuqorida keltirilgan jigarrang tipik tuproqlar morfologiyasi oldin ko‘rib
o‘tilgan jigarrang karbonatli tuproqlar morfologiyasidan genetik qatlamlarning
juda aniq ifodalanganligi, barcha morfologik belgilarning aniq va ravshan
tabaqalanishi, ko‘p miqdordagi chirindili qatlamning mavjudligi bilan

farqlanadi. Tipik jigarrang tuproqlarning rivojlangan qiyaliklarida o‘simlik
dunyosi yaxshi rivojlangan, chimli qatlami ham qalin.
Tog‘ jigarrang tipik tuproqlar yuqori unumdor gumusli qatlamga ega
ekanligini laboratoriya tahlillari yana bir bor isbotladi. Keltirilgan ma’lumotlar
bo‘yicha chimli qatlamlarda gumus 8-12%, chim osti qatlamlarida esa 4-6%
atrofida. Bu ko‘rsatkichlar yuqorida ko‘rib o‘tilgan tog‘ jigarrang karbonatli
tuproqlarning chirindi ko‘rsatkichidan ikki marotaba va undan ko‘pdir. Gumus
miqdori keyingi pastki qatlamlarda sezilarli kamayadi, lekin 60-80sm

chuqurlikda ham 2-3% ni tashkil qiladi. Jigarrang tipik tuproqlarda gumusning
ko‘pligi, yaxshi rivojlangan o‘simlik hamda hayvonot dunyosining mahsulidir.
Tog‘ jigarrang tipik tuproqlar gumusga boy bo‘lganlngi sababli ular
umumiy azotga nisbatan umumiy fosforga ham boy hisoblanadi. Chim va chim
osti qatlamlarida umumiy azot miqdori 0,6-0,7% dan yuqori, pastki qatlamlarda

esa bu ko‘rsatkich 0,15-0,25% gacha qisqaradi. Umumiy chirindi bilan azot
miqdorlari o‘zaro taqqoslanganda, umumiy azotning miqdori nisbatan kamligini
ko‘rishimiz mumkin. Buning asosiy sababi, bu tuproqlarda gumusning paydo
bo‘lishi ko‘pchilik hollarda faqatgina o‘simlik dunyosining er osti va er usti
qoldiqlari hisobiga bo‘layotganligidan dalolat beradi. Pastki qatlamlarda gumus
miqdorining ko‘rsatkichi keskin kamaysada, umumiy azot miqdori unchalik
keskin kamaymaydi. Umumiy fosfor miqdori chirindi bilan bog‘liq emas,

umumiy fosfor miqdori tuproqning yuqori qatlamlarida 0,15-0,25%, eng chuqur
qatlamlarda esa hatto 0,10% atrofida. Umumiy fosfor miqdorining kamligi bir
tomondan chirindi tarkibida organik qoldiqlarning kam ishtirokidan dalolat
bersa, ikkinchi tomondan, tuproq paydo qiluvchi ona jinslarning fosforli
birikmalarni saqlamaganini ko‘rsatadi. Umumiy kaliy miqdori 2% dan ko‘p
bo‘lishi ona jinsdan o‘tgan.

72