Page 75 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

64-kesma. Chortang‘a soyining shimoliy qiyaligida (35-40°), rel’efi
g‘adir-budur, tipchak, esparset o‘simliklari va archa o‘sadi.Tuproqning yuza
qismi kuchli chimlangan, maydonining 85-90% o‘simliklar bilan qoplangan.

0-10sm. Chimli, to‘q jigarrang, namroq, o‘rta qumoq, zichlangan, mayda
kesakchali, «tuproq marjonlari» donador, tuproqdagi organizmlarning izlari
kam uchraydi, keyingi qatlamga rangi orqali o‘tadi.
10-30sm. Chim osti qatlami jigarrang, o‘rta qumoq, namroq, «tuproq
marjonlari» juda ko‘p, donador, zichligi bir xilda emas, o‘simlik ildizlari hamda
tuproqdagi organizmlarning izlari juda ko‘p, pastga qaragan yoriqlar paydo
bo‘lgan, keyingi qatlamga rangi va zichligi bilan utadi.

30-75sm. Och jigarrang, namroq, sochiluvchan, kam zichlangan, o‘rta
qumoq, donador kesakchali, mayda va yirik turli o‘lchamdagi tog‘ jinslari
uchraydi, organizmlarning izlari bor, karbonatlar oq ko‘zanak (beloglazki)
ko‘rinishida uchraydi, 10% li HCL da qaynaydi, keyingi qatlamga o‘tish rangi-
tusi bilan.

75-110sm. Och jigarrang, namroq, o‘rta qumoq, o‘rtacha zichlashgan,
strukturasiz, chala chirigan ildizlar uchraydi, 10% li HCL da kuchli qaynaydi.
Keltirilgan morfologik tavsiflarning ko‘rsatishicha, tog‘ jigarrang
ishqorsizlangan tuiroqlarning genetik qatlamlari yaxshi shakllangan bo‘lib, ular
o‘zaro morfologik belgilari bo‘yicha yaqqol farqlanadi. Ayniqsa, illyuvial
karbonatsiz qatlamning aniq ajralib turishi mazkur tuproqlapra xosdir. Bu
tuproqlarning profili deyarli bir xil mexanik tarkibga, yaxshi strukturali
bo‘lakchalarga xamda hajm og‘irligi va g‘ovaklikka ega ekanligini ko‘rish

mumkin. Ularning bunday ijobiy agrofizik xossalari yaxshi suv
o‘tkazuvchanlikni ta’minlash imkonini beradi. Yuqori suv o‘tkazuvchanlik
ayrim elementlarning, jumladan, karbonatlarning, pastki qatlamlarga
yuvilishiga olib keladi, yaxshi ifodalangan elyuvial va illyuvial qatlamlarning
shakllanishiga sabab bo‘ladi.

Kimyoviy tarkibi jihatidan tog‘ jigarrang ishqorsizlangan tuproqlar yuqori
gumusli tuproqlar guruhini tashkil qiladi. Gumus miqdori jihatidan bu tuproqlar
jigarrang tipik tuproqlar ko‘rsatkichiga teng, ba’zan undan ortiqroq. Gumus
genetik qatlamlarda bir xilda tarqalmagan bo‘lib, pastki qatlamlarga o‘tgan sari
sezilarli darajada kamayishi kuzatiladi. Gumus ko‘p bo‘lganligi sababli, bu
tuproqlar o‘z rangi-tusi jihatidan qoramtir yoki to‘q jigarrang tusda. Chotqol,
Qurama, Farg‘ona va Turkiston tog‘ tizmalarining shimoliy qiyaliklaridagi bu

tuproqlar keng bargli daraxt-yong‘oqzorlarda rivojlanadi. Shuning uchun bu
tuproqlar qoramtir-qo‘ng‘ir yong‘oqzor tuproqlari nomi bilan ham yuritilgan.
Yuqori unumdor bo‘lganligi tufayli bu tuproqlarda umumiy azot miqdori
0,15-0,70% atrofida. Tuproq profilida umumiy fosfor 0,10-0,20% dan
oshmaydi. Bu tuproqlarning yuqori qismi karbonatlardan birmuncha yuvilgan,
shuning uchun ular 70-80sm, ayrim hollarda 100sm. dan pastki qatlamlarda

namoyon bo‘ladi va 8-10% ni tashkil qiladi. Morfologik jihatdan ham bu
75