Page 79 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

u umumiy strukturali bo‘lakchalarning 60-80 foizini tashkil etadi. Tuproq
qoplami yuzasini g‘ovak xolda katta nam sig‘imi va suv o‘tkazuvchanlikda
saqlashda bu agregatlarning ahamiyati katta. Shuni ta’kidlash lozimki, tog‘li

o‘lkada o‘simlik dunyosi faoliyatini yaxshi saqlashda tuproq strukturasi muhim
ahamiyatga ega, chunki tog‘ o‘simliklari tabiiy namlik va ozika moddalar
manbai hisoblanadi.
V.R.Vilyamsning [1940] ta’kidlashicha, «Tuproqdagi har bir agregat
unda mavjud bo‘lgan oziq moddalarning va suvning bekorga sarflanishining
oldini oluvchi zaxirasidir. O‘simlik ehtiyojiga qarab agregat yuzasida mavjud
bo‘lgan oziqa unsurlarni oladi.

Tog‘ jigarrang karbonatli va tog‘ jigarrang ishqorsizlangan tuproqlarning
quruq elash holatidagi agregatligi juda yaxshi ifodalangan, ya’ni
mikroagregatlar (>0,25mm) miqdori 80% dan yuqori, biroq ho‘l elash natijasida
suvga chidamliligi karbonatli tuproqlarning yuqori qatlamlarida 55-60% ni
tashkil qilsa, ishqorsizlangan tuproqlarda esa 40% dan oshmaydi. Pastki

qatlamlarda ikkala tuproqda ham suvga chidamli makroagregatlar miqdori
kamayadi. Makroagregatlarni ho‘l elashda kamayishi bilan bir vaqtda suvga
chidamli mikroagregatlar (>0,25 mm) miqdori ko‘payadi.
Tog‘ jigarrang tipik va tog‘-o‘tloqi soz-botqoq tuproqlar agregatlik
holatining ho‘l va quruq elash jarayonida o‘zgarishi kuzatiladi. Ya’ni ikkala
tuproqda qam quruq elash vaqtida agregatlik yaxshi ifodalangan bo‘lsa (>0,25
mm mikroafegatlar miqdori 90-95% dan ortiq), ho‘l elashda suvga chidamli
makroagregatlar miqdori kamayib, mikroagregatlar ko‘rsatkichi esa ortadi.

Lekin shuni ko‘rsatish joizki, tog‘-o‘tloqi soz-botqoq tuproqlarda ho‘l elash
vaktida ham suvga chidamli mikroagregatlar miqdori yuqori bo‘lib, ustki
qatlamlarda 70-75% atrofida, pastki qatlamlarda esa 40-45% gacha pasayadi.
Jigarrang tipik tuproqlarda bu ko‘rsatkichlar ancha past tog‘-o‘tloqi soz-
botqoq tuproqlarda suvga chidamli makroagregatlarning ko‘pligi, bir tomondan,

og‘ir mexanik tarkib bo‘lganligi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, bu
tuproqlarning yuqori gumusli ekanligidir. Zomin «Xalq bog‘i» tuproqlarining
strukturali holatini o‘rganib, tuproq qoplamining yaxshi agregatlik holati,
ayniqsa, suvga chidamli makroagregatlarning mavjudligi bu tuproqlarni suv
eroziyasidan saqlashga olib keladi. Quruq holdagi yuqori agregatlik esa tuproq
qoplamini eroziyadan saqlaydi.
Tog‘ tuproqlarining umumiy fizik xossalari. Tog‘ tuproqlari o‘ziga

xos umumiy fizik xossalariga ega. Ular tuproqlarning genetik xususiyatlari
bilan bog‘liq bo‘lib, asosan solishtirma va hajm og‘irlik hamda g‘ovaklik
ko‘rsatkichlaridan iborat. Tuproqning solishtirma og‘irligi deb, ma’lum
hajmdagi tuproq qattiq qismi og‘irligining shunday hajmdagi suv og‘irligiga
bo‘lgan nisbati tushuniladi. Solishtirma og‘irlik piknometrlar yordamida
aniqlanadi va quyidagi formula orqali hisoblanadi.

79