Page 81 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

hisobiga ro‘y beradi. Shuning uchun ham ularning barcha genetik qatlamlarda
hajm og‘irlik bir xil ko‘rsatkichda ifodalangan. Jigarrang tipik, ishqorsizlangan
va o‘tloqi soz-botqoq tuproqlarda hajm og‘irlik gumusning ko‘p bo‘lganligi

sababli past ko‘rsatkichlarga ega. Ko‘pincha bu tuproqlar yaxshi agregatlik
holatga ham ega.
Tog‘ tuproqlarining suv-fizik xossalari. Tog‘li o‘lka tuproqlarining
suv-fizik xossalarini o‘rganish muhim ahamiyatga ega, chunki o‘simliklar
qoplami bevosita tuproqdagi turli suv shakllarining u yoki bu miqdorda
bo‘lishi bilan bog‘liqdir. Barcha turdagi tuproqlarga xos gigroskopik namlik
tog‘ tuproqlarida ham namoyon bo‘ladi. Gigroskopik namlik 2-5% oralig‘ida

tuproqning gumus miqdoriga va mexanik tarkibiga bog‘liq holda o‘zgarib
turadi. Keltirilgan bu miqdorlar adsorbsion (yutilgan) suv bug‘larini
ko‘rsatuvchi nisbiy namlikdir. U juda o‘zgaruvchan bo‘lib, hattoki tuproq
namunasi yil fasli, ba’zan laboratoriya sharoitining nisbiy namligi ko‘rsatkichi
bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu o‘rinda maksimal gigroskopik namlik (MG) katta

o‘zgarishga duchor bo‘lmaydigan miqdor hisoblanadi, chunki u nisbiy namlik
bir xil bo‘lgan sharoitda aniqlangan ko‘rsatkich. Keltirilgan ma’lumotlardan
ko‘rinib turibdiki, MG tuproq qatlamlarida 4-9% atrofida o‘zgarib turadi. Eng
katta MG ko‘rsatkichi chirindisi ko‘p qatlamlarda yuz beradi. Faqat tog‘-o‘tloqi
soz-botqoq tuproqlarning qatlamlarida MG katta ko‘rsatkichga ega, bunga
sabab qatlamlar bo‘ylab tuproq og‘ir mexanik tarkibli. O‘simliklar o‘zlashtirishi
qiyin bo‘lgan tuproqdagi suv shakli bu o‘simlikning so‘lish namligidir (SN). Bu
holda so‘lish namligi tajriba yo‘li bilan aniqlanmasdan, balki MG ko‘rsatkichini

1,5 koeffitsentga ko‘paytirib aniqlangan. SN ko‘rsatkichi o‘simlik dunyosi
tomonidan o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan suv shaklining eng quyi nuqtasi bo‘lib,
u bu nuqtadan pasayganda o‘simlik o‘zining fiziologik faoliyatini to‘xtatadi.
Madaniy ekinlar ekiladigan maydonlarda tuproq namligini SN nuqtasigacha
tushirish, ularning hosildorligini deyarli nol nuqtasigacha olib kelishga sabab

bo‘ladi. Tuproqlarning SN genetik qatlamlar bo‘yicha 6-13% orasida o‘zgarib
turadi. Bu tebranishni faqat MG ko‘rsatkichi bilan bog‘lash mumkin. Tuproq-
dagi maksimal molekulyar namlik (MMN) bu erkin kapillyar namlik bilan
tuproqning so‘lishtirma namligi o‘rtasidagi nuqtada joylashgan
ko‘rsatkichdir.Tuproqdagi namlik miqdori MMN miqdoriga teng bo‘lganda
ham undan o‘simliklar foydalanishi mumkin, lekin tuproq juda qiyinchilik bilan
bu suvni o‘simliklarga beradi. Bu tuproqlarning MMN katta ko‘rsatkichga ega

bo‘lib, yuqori qatlamlarda 13-16% ni, pastki qatlamda dala nam sig‘imining
deyarli 50-60% ni tashkil qiladi.
Zomin tog‘i tuproqlarida o‘simliklar tomonidan o‘zlashtirilishi qiyin suv
shakllarining miqdori ko‘p bo‘lib, ular tuproqdagi absolyut suv zaxirasini
tashkil qiladi.O‘simliklarni va tuproqdagi jonzotlarni ta’minlashda erkin suv
shakllari muhim o‘rin tutadi. Ularning asosiy qismini dala nam sig‘imi (DNS)

tashkil qiladi. Dala nam sig‘imi (DNS) deb, tuproqning turli qatlamlarida pastga
81