Page 73 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

Tog‘ jigarrang tipik tuproqlarning tarqalishi uning karbonatli tipchasidan
biroz yuqoriroq balandlikda bo‘lib, bu joy o‘z navbatida, karbonatli
birikmalarni o‘tkazuvchi yarim tranzit joy hisoblanadi. Shuning uchun bo‘lsa

kerak bu tuproqlarning yuqorigi katlamlarida karbonat birikmalari bo‘lmaydi,
bo‘lsa ham kam miqdorda, ya’ni 1-2% atrofida bo‘ladi. Bu tuproqlarning 60-
80sm. qatlamida ayrim hollarda, ikkinchi metrda karbonatli birikmalar miqdori
5-8% gacha ko‘tariladi va yaxshi ifodalangan karbonatli illyuvial qatlamni
tashkil qiladi. Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, o‘rganilgan tuproqlarning
singdirish sig‘imi 100g. tuproqda 20-25 mg/ekv. dan ko‘proq bo‘lib, uning
asosiy qismini singdirilgan kalsiy tashkil qiladi. Kalsiyning singdirish

kompleksida ustunlik qilishi o‘simlik va hayvonot qoldiklari gumifikatsiyasiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi; almashinuvchi kalsiy chirindili kalsiy gumatlari holida
saqlanish imkonini beradi. Umuman, yuqori singdirish sig‘imi jigarrang tipik
tuproqlarning yuqori chirindili ekanligining natijasidir. Singdirish kompleksi
tarkibida almashinuvchi mg 28 mg/ekv 100g. tuproqda bo‘lib, uning maksimal

ko‘rsatkichi tuproq profilining o‘rta illyuvial karbonatli qatlamiga to‘g‘ri
keladi. Bu esa magniy elementining tuproqning kolloid qismida to‘planishidan
dalolat beradi. Singdirilgan kaliy miqdori yanada kam 100g. tuproqda 1-5
mg/ekv ni tashkil etib, uning eng yuqori chirindili qatlamiga to‘g‘ri keladi. Bu
esa almashinuvchi kaliyning organik moddalar biologik sintezi jarayoni tufayli
to‘planishidan dalolat beradi.
Jigarrang tipik tuproqlar o‘zining rivojlanishi jarayonida barcha genetik
qatlamlarning mukammal shakllanishi hamda o‘ziga xos kimyoviy xossalarning

shakllanishida tegishli shart-sharoitlar mavjud. Bu sharoitlarga tuproq chirindili
qatlamining qalinligi, tuproqning o‘zida namlikni yaxshi saqlashi, yuqori
miqdorda chirindi to‘plashi va nihoyat rivojlangan o‘simlik qoplamining
mavjudligidir.
Tog‘ jigarrang ishqorsizlangan tuproqlarning xossalari.

Tog‘ jigarrang ishqorsizlangan tuproqlar bir muncha sernam bo‘lgan
yerlarida tarqalgan. Ular asosan tipik jigarrang tuproqdan yuqorida
tarqalgan.O‘simliklari- daraxtlardan zarang,olma,grek yong‘og‘i va turli o‘t-
o‘simliklaridan iborat.
Zomin tog‘ining ishqorsizlangan jigarrang tuproqlarida chirindili
qatlamning qalinligi bilan boshqa tuproqlardan tubdan farq qiladi.
Ishqorsizlangan jigarrang tog‘ tuproqlarining profilida CO2

karbonatlarning tuproq chuqurligi bo‘ylab yuvilganligi sababli ular faqat pastki
qatlamlarda oz miqdorda uchraydi. Bu tuproqlarning morfologik belgilari
quyidagilardan iborat. Chirindili qatlami qalin, rangi qo‘ng‘ir, donador
kesakchali, strukturali, aniq aks etgan karbonatli qatlam yo‘qligidir.
Pastki qatlamlarda alohida karbonatli ajratmalar uchraydi. Asosan,
karbonatlar 70-80sm chuqurliqdan keyin chiqa boshlaydi.

73