Page 201 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

davomida yig‘indi radiatsiya va samarali nurlanish miqdorlari uzluksiz
o‘zgarganidan radiatsion balansning qiymatlari ham uzluksiz o‘zgaradi.

Osmon bulut bilan to‘la qoplanganda va erga to‘g‘ri radiatsiya
tushmayotganda V = D – Rq – Es kechasi esa qisqa to‘lqinli qaytgan
radiatsiya ham bo‘lmaganligidan radiatsion balans V qiymatlari manfiy

bo‘ladi: V = Ea– Eer= - Es ga teng bo‘ladi
Radiatsion balansni bilish amaliy qiziqishga ega. Chunki V ning
qiymatiga qarab faol yuzaning isishi va sovishini aniqlaymiz.

Agar faol qatlamga tushuvchi radiatsiyalar oqimlarining yig‘indisi,
faol qatlamdan ketuvchi radiatsiya oqimlari yig‘indisidan katta bo‘lsa, faol
qatlam isiydi. Aks holda esa faol qatlam soviydi.
Radiatsion balansni turlicha oraliqlari (minut, soat, sutka, oy va yil)

uchun hisoblash mumkin va u musbat yoki manfiy bo‘ladi.
Radiatsion balans, odatda, kunduzi musbat (eng sovuq davrlarni
hisobga olmaganda), kechasi esa manfiy bo‘ladi.

Quyosh botishiga 1-2 soat qolganda radiatsion balans manfiy
qiymatlarga o‘tadi yoki kechga yaqin Quyoshning ufqdan balandligi 10-
0
15 ga teng bo‘lishidan boshlab V ning qiymatlari manfiy bo‘ladi. Quyosh
0
balandligi 10-15 dan oshgach V ning qiymatlari yana musbat ishoraga
o‘tadi.
0
Agar qor qoplami mavjud bo‘lsa, Quyosh balandligi 20-25 ga
etgandan keyingina V musbat qiymatlarga o‘tadi.

Kunduzi ho ortishi bilan V ning qiymatlari ham orta boradi, tushdan
keyin ho ning kamayishi bilan V ning qiymatlari ham kamayadi.
O‘zbekistonning shimoliy hududlari uchun radiatsion balansning
2
yillik qiymati 1885 MJ/m , janubiy hududlari uchun 2807, baland tog‘li
hududlarda 1424 MJ/m ga yaqin.
2
O‘zbekistonning eng janubiy hududlari va sovuq havo oqimlari

kiraolmaydigan joylar uchun V yil bo‘yi musbat bo‘ladi.
O‘zbekistonning eng shimoliy hududlari va respublikamiz
hududlarining katta qismida qish davrida ba’zi yillari V ning qiymati –
4,19 dan – 29,3 MJ/m 2 gacha qiymatlarga ega bo‘lishi mumkin.

Respublikamizda radiatsion balansning manfiy qiymatlardan musbat
qiymatlargacha o‘rtacha mart oyi boshlarida o‘tadi. Musbat qiymatlardan
manfiy qiymatlarga oktyabr oxirida noyabr boshlarida o‘tadi.

Qishloq xo‘jalik dalalarining radiatsion balansini bilish Quyoshning
ufqdan turlicha balandliklarida, ekinlarni ekishning turlicha sxemalarida va
o‘simlik rivojlanishining turlicha fazalarida o‘simlik va tuproq yutgan
radiatsiyani aniqlash imkonini beradi.

196