Page 203 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

Qyig‘  Qm - Qt - Qtr 
Qa – Qq - Qer 
0.
Kechasi faol yuzaga yig‘indi quyosh radiatsiyasi tushmaydi, shuning
uchun qisqa to‘lqinli qaytgan radiatsiya ham bo‘lmaydi.
U holda (3) tenglama yana ham soddalashadi:
Qa – Qer - Qm + Qt + Qtr 
0.
Radiatsion balans va demak, issiqlik balansining har bir elementiga
ob-havo va iqlim sharoitlari, agrotexnik va meliorativ tadbirlar kuchli

ta’sir ko‘rsatadi.
Bunday omillar ta’sirida issiqlik balansi va uning elementlarining
borishidagi davriylik o‘zgaradi. Ayniqsa, Erning shimoliy hududlarida
issiqlik balans elementlari ob-havo va iqlim sharoitlariga keskin

bog‘langan. Janubdagi ancha barqaror ob-havo sharoitlarida issiqlik balans
elementlari ham ancha turg‘un bo‘ladi.
Sug‘orish issiqlik balans elementlariga kuchli va qisqa muddatli ta’sir

ko‘rsatadi. Issiqlik balansning ayrim elementlar bo‘yicha taqsimotining
o‘zgarishiga tuproqni mul’chalash, ekinlarni egatlar pushtasiga ekish,
tuproqni g‘ovaklashtirish va zichlashtirish kabi agrotexnik tadbirlar
birmuncha ta’sir ko‘rsatadi.

§5.3. Tuproq yuzasi haroratining sutkalik va yillik o‘zgarishi

Biz ushbu bobning boshida tuproq yuzasining harorati, asosan,
radiatsion balansga bog‘liq ekanligini aytganmiz. Radiatsion balans
kattaligi esa sutka va yil davomida o‘zgarganidan tuproq yuzasining

harorati ham sutka va yil davomida o‘zgarib boradi.
Tuproq yuzasi haroratining sutka davomida o‘zgarishining borishini
uning sutkalik o‘zgarishi deyiladi. Tuproq yuzasi haroratining sutkalik

o‘zgarishi 1 ta minimum (eng oz qiymat) ga va 1 ta maksimum (eng
yuqori qiymat) ga ega. Tuproq yuzasi haroratining minimal qiymati havo
ochiq kuni ertalab quyosh chiqishi oldidan kuzatiladi. Bu vaqtda radiatsion
balans hali manfiy, tuproq bilan erga yaqin havo qatlamlari orasidagi

issiqlik almashinish juda kam bo‘ladi. Quyosh chiqqandan keyin biroz
vaqt o‘tgach radiatsion balans musbat ishoraga o‘tadi va quyoshning
ufqdan balandligi oshgan sari ortib boradi, natijada tuproq harorati ham

ortib borib. o‘zining maksimal qiymatiga mahalliy vaqt bilan soat 16 larda
erishadi. So‘ngra radiatsion balansning kamaya borishi sababli tuproq
yuzasining harorati pasayib borib. ertalab quyosh chiqishi oldidan
minimum qiymatiga tushib qoladi.

198