Page 240 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

Gap shundaki, tuproq uch fazali murakkab fizik – kimyoviy birikma
hisoblanib, uning tarkibida, biz odatda, o‘zaro keskin tarzda elektr

o‘tkazuvchanlik xususiyatlariga ko‘ra farqlanuvchi - metallar, dielektriklar
(elektr o‘tkazmaydigan modda) va elektrolitlarni ham uchratishimiz
mumkin. Albatta, elektrni ideal o‘tkazuvchilar tuproq konglomeratlarida

unchalik katta miqdorda emas, biroq, har xil temir, marganets, xrom
birikmalari, metallarning oksidlari, nodir metallar, molibdenitlar,
monelitlar va boshqa oltingugurtli, grafitli yaxshi o‘tkazuvchi moddalar

doimo tuproqning mineralogik tarkibida mavjud bo‘ladi va ma’lum
darajada tuproqning umumiy elektr o‘tkazuvchanligini shakllanishiga
–1
ta’sir etadi. Ushbu ko‘rinishdagi elementlar tarkibiga ega minerallar 10
dan 10 om·sm ga teng kichik solishtirma qarshilik qiymatiga ega
–4
hisoblanadi.
Aksincha, tuproqning mineral qismidagi asosiy elementlar haddan
16
14
tashqari yuqori dielektrik xususiyatiga egadir. Kvars (10 – 10 om · sm),
12
14
15
17
10
dala shpati (10 – 10 om · sm), slyuda (10 – 10 om · sm), kalsit (10
- 10 om · sm) kabilar shular jumlasidandir. Tuproqning mineral qismidan
14
tashqari organik tuzilishga ega – qattiq fazasi ham mavjud, lekin
tuproqning bu qismining elektr o‘tkazuvchanligini o‘rganish bo‘yicha
tadqiqot ishlari deyarli olib borilmagan. Umumiy elektr o‘tkazuvchanlikka
tuproqning g‘ovakliklari orasidagi havo sezilarli ta’sir etadi, ayniqsa bu
jarayon tuproqning yuqori g‘ovakliligida yaqqol aks etadi. Biroq, shuni

nazarda tutish lozimki, odatda tuproqda ma’lum miqdorda nam bo‘lganligi
sababli g‘ovakliklar orasidagi havo namga to‘yingan bo‘ladi va shu bois
elektr o‘tkazuvchanlik yuqori bo‘lishi kuzatiladi, chunki, toza suv ρ

qiymatining kichikligi bilan harakterlanadi. Demak, tuproqning samarali
elektr o‘tkazuvchanligini baholash uchun tuproq zarrachalari orasidagi
namlik, shuningdek bu namni tuzlar bilan to‘yinganligi, tuproq

eritmasidagi elektrolitlarning miqdori va sifati katta ahamiyatga ega.
Tuproq tiplariga bog‘liq holda tuproq eritmasida HCO3, SO4, HRO4, NO3,
ON, Cl kabi anionlar va N, N, Sa, Mg, NH4 kationlari, kamdan - kam F, Al
hamda boshqa ko‘pgina metallar ionlari uchraydi. Bundan tashqari, tuproq

eritmasida eriydigan organik birikmalar, temir, alyuminiy tuzlari, organik
kislotalar, uglevodlar, erigan gazlar va boshqalar bo‘ladi.
Tuproq eritmasining tarkibi harorat, yog‘in-sochinlar, bug‘lanish va

boshqalar ta’sirida o‘zgarib turadi. Yuqoridagilarga binoan, tuproqning
elektr o‘tkazuvchanligi mexanizmi bir xil deyish noto‘g‘ri, modomiki bu
mexanizmlar dielektriklar, elektrolitlar va metallar uchun umuman
turlichadir.

235