Page 267 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

holatida, katta va kichik chiqish qarshiliklarida tok manbai kuchlanishi
qiymatining chiqish signali qiymatiga ta’siri sezilarsiz darajadaligi qayd

qilinadi. Yetarlicha darajada yaxshi hisoblangan tok indikatori va ishonchli
holatdagi bo‘lingan qarshiliklarni (masalan, pretsizion germetik holatdagi,
oldindan su’niy eskirtirilgan, sopol karkaslarga ega bo‘lgan etarlicha

darajadagi yupqa manganindan yasalgan o‘tkazgichlar yoki shisha
izolyasiyaga ega) yig‘ish uchun 20-1000 kom oraliqda qarshiliklarni
o‘lchash aniqligi ±0,05 % qiymatda ta’minlanishi, shuningdek 10 kom – 5

Mom oraliqda ±0,1 % aniqlikda
ta’minlanishi talab qilinadi.

63-rasm. YArim o‘tkazgichli

triodlar asosidagi ommetrning
sxematik ko‘rinishi.

Dala sharoitidagi tuproqning
elektr o‘tkazuvchanligini
o‘lchashlarda talab qilingan vaziyatlarda, ayniqsa tashqi tok manbai
mavjud bo‘lmagan vaziyatlarda portativ, kichik o‘lchamli yarim

o‘tkazgichlar asosida yig‘ilgan ommetrlar berilgan talablarni qoniqtirishi
bilan etarli darajada samarali hisoblanadi. Bu ko‘rinishdagi sxemalarga
misol 42-rasmda ko‘rsatilgan. O‘lchash oldidan o‘zgaruvchan qarshilik

yordamida mikroampermetr o‘rnatiladi. Kuchlanish manbai vazifasini
yarim o‘tkazgich triod asosidagi generator bajaradi. 20 kGs chastotadagi
kuchlanish qo‘sh holatdagi kuchlanish sxemasi bo‘yicha germaniyli

to‘g‘rilagich yordamida to‘g‘rilanadi. Bunda tok manbai sifatida cho‘ntak
fonari batareyasidan foydalaniladi.
O‘zgarmas tok tamoyili asosida ishlovchi yuqorida keltirilgan sxema

o‘lchash natijalariga qutblanish effekti ta’sir ko‘rsatishi kabi kamchilikka
ega hisoblanadi. Nam tuproq qatlami orqali o‘zgarmas tok kuchi o‘tishi
davomida yuzaga keluvchi elektr yurituvchi kuch (EYUK) o‘tkazuvchanlik
va tok qiymati pasayishiga olib keladi. Ion va elektrolitlar eritmalarida,

dielektriklarda, o‘z xususiyatlariga ko‘ra tuproqqa yaqin bo‘lgan ko‘p
sonli dispers materiallar ustida amalga oshirilgan tajribalarda tok
o‘tkazuchanlikni nazariy jihatdan tahlil qilish ko‘rsatishicha, sinaluvchi

namuna orqali o‘tuvchi tok oqimi vaqt davomida kuchli darajada pasayishi
qayd qilinadi (bosqichli qonuniyat asosida).
Elektrodlarga beriluvchi kuchlanish qiymati ortishi bilan qutblanish
effekti ham ortib boradi, bunda tok zichligining ortishi bilan bog‘liq holda

262