Page 277 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

hollarda nisbatan yuqori bosim sharoitlarida qayd qilinib, namunaning
sezilarli deformatsiyaga uchrashi va undan namlikning siqib chiqarilish

holati kuzatiladi.
Presslovchi, prujinali, valikli, maxsus yuklamali, og‘irlik qo‘yish va
boshqa turli xil shakllardagi tuproq namunasini zichlashtiruvchi

konstruksiyalari mavjud bo‘lib, tuproq namunasiga talab qilingan tarzdagi
elektrodlarning tuproq bilan doimiy bog‘lanishini yuzaga keltirish
maqsadlarida qo‘llaniladi.

Bir qator tadqiqotchilar ishlarida tuproqlarning sho‘rlanish
darajasining nam tuproqlarda elektr qarshilik qiymatini o‘lchashga ta’siri
o‘rganilgan. Evert va Baver (Ewart, Baver, 1951) tomonidan
ko‘rsatilishicha, tuproq namligi qiymatining pasayishi bilan asta – sekin

elektr qarshilik qiymatining ortishini ifodalovchi odatdagi «qarshilik –
namlik» R = f (W) funksiyasi o‘zgarishlari muhitda NaCl tuzining uncha
katta bo‘lmagan miqdorda mavjud bo‘lishi sharoitida (0,1% darajasida)

saqlanib qoladi, 0,2 % bo‘lgan holatda esa ushbu o‘zgarishlar sezilarli
qiymatga ega bo‘lishi ta’kidlanadi. So‘nggi konsentratsiya qiymatida
tuproq qarshilik qiymatining past darajada bo‘lishi qurish jarayoni
davomida doimiy holatda saqlanib qolishi kuzatiladi. Bunda 8 atm ga teng

bo‘lgan osmotik bosim o‘zgarishlari qayd qilinadi.
Alohida holatda ko‘pgina uslubiy tadqiqotlarda tuproqning elektr
o‘tkazuvchanlik xususiyatini o‘rganish yuzasidan izlanishlar olib borilgan.

Bu yerda ikkita sxema alohida qayd qilib o‘tiladi: ya’ni doimiy va
o‘zgaruvchan tok sharoitidagi holatlar. Birinchi variant uchun quyidagi
0
tajriba sxemasi tipik holat hisoblanadi. Ya’ni, 105 C harorat ta’sirida to‘liq
holatda quritilgan tuproq namunasi shisha yoki chinnidan yasalgan silindr
idishda zich holatda presslanadi (uzunligi ~2,5 sm, qalinligi 1,5 sm va
ichki diametr o‘lchami ~10 sm). Silindrga mis elektrodlar tushiriladi.

Namuna keyingi bosqichda tuproqqa suv sepish usulida namlantiriladi.
Qarshilik qiymatini o‘lchash ampermetr – voltmetr usulida amalga
oshiriladi. 220 V kuchlanish elektr manbaidan potensiometr orqali beriladi,
bunda silindrda tajriba vaqtida doimiy holatdagi 120 V kuchlanish

saqlanadi.
Ikkinchi variantdagi tajriba sxemasi ham deyarli ushbu ko‘rinishga
ega hisoblanadi. 50 Gs chastotaga ega bo‘lgan 220 V kuchlanish

avtotransformator orqali yuqoridagi kabi silindrga solingan va doimiy 120
V kuchlanish beriluvchi tuproq namunasiga beriladi. Bu ko‘rinishdagi
barcha sxemalarning ishlab chiqilishi XX asrning oxirlaridan boshlab
rivojlantirila boshlangan va bu jarayon hozirgi vaqtgacha davom etmoqda,

272