Page 59 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

yuqori qavat tuproqlarining u yoki bu darajada chirindi moddasiga ega
bo‘lishi va suvga chidamli makroagregatlarning mavjudligidir.

Sug‘oriladigan dehqonchilik zonalari tuproqlarida haydalma osti qavati
g‘ovakligining keskin pasayishi unumdorlikni pasaytiruvchi asosiy omil
hisoblanadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, tuproq hajm og‘irligining 1,55-1,65
3
g/sm ga ortishi, umumiy g‘ovaklikni esa 40-45 % atrofida bo‘lishi
o‘simlik ildizlarining eng ko‘p tarqalishi hisoblangan qavatda qoniqarsiz
havo, suv va oziq rejimini vujudga keltiradi. Agronomik nuqtai nazardan

bunday salbiy xususiyatga ega bo‘lgan qavat deyarli hamma
sug‘oriladigan tuproqlar uchun xosdir.
Respublikamiz er fondining asosini tashkil qiluvchi sahro tuproqlari,
och tusli bo‘z tuproqlar, taqirlar, sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlarning pastki

qatlamlarida (2 metrdan chuqurda) hajm og‘irlik keskin ko‘tarilib (1,7-2,0
3
g/sm ) umumiy g‘ovaklik 20-35 % ga qadar pasayadi. Bu qatlamlarning
kelib chiqishi tuproq hosil qiluvchi ona jinsning genezisi va tarkibi bilan

bog‘liq bo‘ladi. O‘ta zichlangan bunday qatlamning mavjudligi ularni
o‘zlashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan agrotexnik va meliorativ tadbirlarni
amalga oshirishni qiyinlashtiradi. Hozirgi vaqtda bunday erlar meliorativ
nuqtai nazardan o‘zlashtirilishi qiyin bo‘lgan tuproqlar toifasiga kiritilgan.

§2.3. Tuproqning hajm va solishtirma og‘irligi hamda g‘ovakligini

aniqlash usullari

Tuproqning hajm og‘irligini aniqlash, odatda, dala sharoitida
tuproq qatlamlarining tabiiy holatini buzmagan holda aniqlanadi. (Hajm

og‘irlikni aniqlashning biron-bir ixchamlashtirilgan laboratoriya uslubi
mavjud bo‘lmaganligi uchun ushbu bo‘limda uni aniqlashning laboratoriya
uslubi berilmaydi). Bu maqsad uchun har xil hajmdagi silindrlardan

foydalaniladi. Ma’lum hajmga ega bo‘lgan silindrlarning quyi qismi ancha
o‘tkirlashgan bo‘lib, u tuproqni kesishga moslashtirilgan. Silindrning ustki
qismida temir xalqa kiydirilgan bo‘ladi. Bu halqa tuproqni silindrda o‘ta
zichlashib ketishidan saqlaydi. Silindr tuproqqa yog‘och yo‘nalgich

yordamida kiritiladi.
Tuproqning hajm og‘irligini aniqlashga kirishishdan oldin silindrning
og‘irligini, uning balandligini va kesadigan qismining diametrini aniqlash

kerak, so‘ngra uning hajmi quyidagi formula bilan topiladi.
2
V=πr ∙h,
bu erda,
v – silindr hajmi, sm hisobida,
3
56