Page 97 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

3
chuqurlikda haydalsa, insoniyat har yili 1000 km tuproqni ag‘dar-to‘ntar
qilgan bo‘ladi. Bu esa butun er sharidagi daryolarning dengiz va
okeanlarga olib keladigan qattiq mineral yotqiziqlardan 7-10 marta
ko‘pdir.

Keltirilgan oddiy bir misoldan ko‘rinib turibdiki, insoniyat ishlov
jarayonida katta ish bajaribgina qolmay, balki kelajak hosil taqdirini hal

etuvchi tuproq muhitini vujudga keltiradi.
Etuk tuproqshunos olim E.Rassel ta’kidlashi bo‘yicha dehqonchilik
tizimida tuproq unumdorligini ta’minlovchi agregat bo‘lakchalarini

vujudga keltira olmagan ishlov berish usuli yaroqsiz hisoblanadi.
Akademik V.R.Vilyams tuproqqa madaniy ishlov berishga alohida e’tibor

bergan. Uning ta’kidlashi bo‘yicha tuproqqa ishlov berishning asosiy
vazifasi tuproqning haydalma qatlamini agregatchalardan tashkil topgan
g‘ovak tizimga aylantirishdir. Ishlov berish jarayonini o‘tkazish vaqtida

tuproq chang-to‘zonga aylanmasligi lozim.
Binobarin, bu jarayonni tuproq o‘ta nam yoki juda qurib qolgan

sharoitda olib borish mumkin emas. Sifatli ishlovni ta’minlovchi ko‘pgina
fizik-mexanik jarayonlar yopishqoqlik, plastiklik, uvalanish, qattiqlik va

boshqalar – tuproqning namlik ko‘rsatkichi bilan chambarchas bog‘liq
bo‘ladi. Namlikning oshishi tuproq yopishqoqligini yanada ortishiga,
ishlov berish asboblariga ko‘rsatadigan solishtirma qarshilikning oshishiga

olib keladi. SHuning uchun ham sifatli ishlov berishning asosiy omili – bu
tuproqning optimal namlik ko‘rsatkichini topishdir. Optimal namlik

tuproqda qoniqarli strukturani vujudga keltiradi, eng kam yopishqoqlikni,
qattiqlikni ta’min etadi.

Fizik etilgan tuproqning namligi plastiklik (nam holatda o‘z shaklini
saqlash) holatining eng quyi darajasiga yaqin turadi. Bu paytda haydalgan
tuproq yaxshi uvoqlanadi, erni ishlash uchun ketadigan mehnat sarfi

kamayadi va eng chidamli agregatlar hosil bo‘ladi.
Olingan ko‘pgina ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, tuproqlarning

plastikligining quyi chegarasi va struktura hosil bo‘lish namligi o‘zaro
bog‘liqlik kuzatiladi. Tipik bo‘z tuproqlarda haydalma qatlam
plastikligining quyi chegarasi 17-19 % ni tashkil etadi, struktura hosil

bo‘lish namligi esa 19-20 % o‘rtasida o‘zgarib turadi. Cho‘l mintaqasining
sug‘oriladigan o‘tloqi voha tuproqlarida esa plastiklikning quyi chegarasi

mexanik tarkibga ko‘ra 15-19 % ni tashkil etsa, struktura hosil bo‘lish
namligi esa 17-21 % o‘rtasida bo‘ladi. Xullas, optimal namlik ko‘rsatkichi

92