Page 135 - Урманова М. Илмий изланиш укув қулланма

Bo‘z tuproqlar serkarbonatli tuproqlar jumlasiga kiradi.

Tuproqlarimizdagi karbonatlar (CaCO3) miqdori o‘rtacha 10-20 %
bo‘lib, ayrim hollarda 30 foizdan ham oshadi. Tuproq eritmasining

ishqorli bo‘lishi fosfat ionlarining mustahkamlanib qolishiga sabab

bo‘ladi. Mintaqamiz tuproqlarida fosforning kimyoviy bog‘lanishi jadal
kechadi, shu sababdan ham solinadigan fosforli o‘g‘itlarning asosiy

qismi tuproq bilan birikib, o‘simlik o‘zlashtira olmaydigan shaklga

o‘tadi. Bo‘z tuproqlar tarkibidagi xarakatchan fosforning kamligi bilan
boshqa tuproqlardan ajralib turadi.

Paxtachilikda o‘tkazilgan ko‘p sonli tajribalarning natijalari fosforli

o‘g‘itlarni ishlatishdan oldin tuproqdagi xarakatchan fosfatlar miqdorini
aniqlash lozimligini ko‘rsatgan. Xarakatchan fosfatlar deganda,

muayyan tuproq sharoitida o‘simliklar tomnidan oson o‘zlashtiriladigan

fosfor shaklari tushuniladi. Bunday shakldagi fosfor miqdori odatda
tuproqdagi yalpi fosforning 1-2 foizini ashkil qiladi, xolos. O‘simliklar

kalsiy, magniy, kaliy va ammoniyning ortofosfor kislota bilan hosil

qiladigan tuzlarini yaxshi o‘zlashtiradi. Bu birikmalar tarkibida fosfor
2-
H2PO4 va HPO4 ionlari shaklida bo‘lib, oson o‘zlashtiriladi.
Serkarbonat tuproqlar tarkibidagi xarakatchan fosfor miqdorini
aniqlash usuli 1939 yilda taniqli agrokimyogar B.P.Machigin tomonidan

ishlab chiqilgan va u xozirgi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.

Mazkur usul bilan aniqlangan xarakatchan fosfor miqdori (mg/kg)
quyidagi gradatsiyaga qo‘yiladi va tuproqlarning ta’minlanish darajasi

aniqlanadi:

0 - 15 mg/kg juda kam;
16 - 30 mg/kg kam;

31 - 45 mg/kg o‘rtacha;
46 – 60 mg/kg ko‘p;

60 mg/kg dan<juda ko‘p.

Tuproq tarkibida xarakatchan fosfor miqdori o‘rtacha bo‘lsa (31-45
mg/kg), rejalashtirilgan fosfor miqdori azot miqdoriga 1: 0,7 nisbatda

(ya’ni 100 kg azotga 70 kg fosfor) ishlatiladi. Agar xarakatchan fosfor

miqdori kam yoki ko‘p bo‘lsa, shunga mos ravishda fosforli o‘g‘it
miqdori o‘zgartiriladi. Xozirgi kunda O‘zbekistonning barcha

135