Page 101 - สารานุกรมพืช ในประเทศไทย (ฉบับย่อ) เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ E-BOOK โดย พระครูโสภณวีรานุวัตร, ดร. วัดป่า สุพรรณบุรี.

ขี้กาแดง: T. inthanonensis ใบจักตื้น ๆ 3-5 พู ขอบจักฟันเลื่อยห่าง ๆ ก้านผลยาว ผลรูปไข่ (ภาพ: ดอยอินทนนท์ สารานุกรมพืชในประเทศไทย ขี้หนอน
เชียงใหม่ - BD) ขี้กาลาย: ใบรูปฝ่ามือแฉกลึก ดอกเพศผู้ก้านดอกยาว เกสรเพศเมียแยก 3 แฉก ผลสุกสีแดง (ภาพซ้ายบน ดอกเพศผู้:
ตาก - RP; ภาพขวาบน ดอกเพศเมีย: สุพรรณบุรี - TP; ภาพซ้ายล่าง: ตาก - RP, ภาพขวาล่าง: แม่ฮ่องสอน - BD)
ขี้ครอก
Urena lobata L.
วงศ์ Malvaceae
ไม้พุ่มเตี้ย สูงได้ถึง 1 ม. มีขนรูปดาวสั้นนุ่มตามกิ่ง แผ่นใบด้านล่าง ก้านใบ
ริ้วประดับ กลีบเลี้ยง และผล หูใบรูปเส้นด้าย ร่วงเร็ว ใบเรียงเวียน รูปร่างหลายแบบ
ยาว 4-7 ซม. บางครั้งจัก 3 พู ขอบจักฟันเลื่อย ก้านใบสั้น ดอกออกเดี่ยว ๆ หรือ
เป็นกระจุกตามซอกใบ ก้านดอกสั้น ริ้วประดับ 5 อัน ยาวประมาณ 6 มม.
เชื่อมติดกันประมาณหนึ่งในสาม ติดทน กลีบเลี้ยงรูปถ้วย มี 5 กลีบ สั้นกว่าริ้วประดับ
เล็กน้อย ดอกสีชมพูอมแดง มี 5 กลีบ รูปไข่กลับ ยาวได้ถึง 1.5 ซม. มีก้านสั้น ๆ
เส้าเกสรยาวประมาณ 1.5 ซม. อับเรณูจ�านวนมาก ก้านเกสรเพศเมียแยกเป็น
10 แฉก มีขน ยอดเกสรรูปจาน ผลแห้งแยกเป็น 5 ซีก เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ
1 ซม. มีหนามปลายเป็นตะขอ มีเมล็ดเดียว
ขี้กาแดง: T. pubera subsp. rubriflos ดอกเพศเมีย ออกเดี่ยวๆ ช่อดอกเพศผู้ ใบประดับสีแดงอมน�้าตาล ผลรูปรีกว้าง
(ภาพ: บึงโขงหลง บึงกาฬ - PK) พบที่บังกลาเทศ ภูฏาน อินเดีย จีน ไต้หวัน พม่า ภูมิภาคอินโดจีนและ มาเลเซีย
มีความผันแปรสูง โดยเฉพาะรูปร่างใบ สิ่งปกคลุม ขนาดริ้วประดับ และกลีบดอก
ขี้กาลาย บางครั้งถูกจ�าแนกเป็นหลายชนิดย่อยและมีชื่อพ้องจ�านวนมาก หรือบางชนิดถูกจัด
Diplocyclos palmatus (L.) C. Jeffrey ให้อยู่ภายใต้สกุล Pavonia หรือ Triumfetta ทุกส่วนมีสรรพคุณด้านสมุนไพร
วงศ์ Cucurbitaceae หลายอย่าง
ชื่อพ้อง Bryonia palmata L. สกุล Urena L. อยู่ภายใต้วงศ์ย่อย Malvoideae เผ่า Hibisceae มีประมาณ 10 ชนิด
ไม้เถาล้มลุก ยาว 2-7 ม. มีหัวใต้ดิน แยกเพศร่วมต้น มือจับแยก 2 แขนง ยาว ในไทยมี 4 ชนิด ชื่อสกุลเป็นภาษา Malabar ในอินเดียที่ใช้เรียกขี้ครอก
10-20 ซม. ใบประดับนอกบาง รูปไข่กลับ ยาว 2-5 มม. ใบรูปฝ่ามือแฉกลึก 3-7 แฉก เอกสารอ้างอิง
เส้นผ่านศูนย์กลาง 4-16 ซม. ขอบจักฟันเลื่อยหรือเรียบ แผ่นใบด้านล่างมีขนตาม Tang, Y., M.G. Gilbert and L.J. Dorr. (2007). Malvaceae. In Flora of China Vol.
เส้นแขนงใบ ก้านใบยาว 2-7 ซม. ช่อดอกแบบช่อกระจะสั้น ๆ ช่อดอกเพศผู้มีได้ถึง 12: 281.
10 ดอก ช่อดอกเพศเมียเรียงชิดช่อดอกเพศผู้ มี 1-5 ดอก ดอกเพศผู้ก้านดอกยาว
ได้ถึง 2 ซม. ดอกเพศเมียยาว 1-5 มม. ฐานดอกรูปถ้วย ยาว 2-4 มม. กลีบเลี้ยง
5 กลีบ รูปแถบ ยาวประมาณ 2 มม. กลีบดอก 5 กลีบ หลอดกลีบยาวประมาณ 2 มม.
กลีบรูปไข่ ยาว 3-5 มม. เกสรเพศผู้ 3 อัน 2 อัน มีถุงอับเรณู 2 อัน และ 1 อัน
มีถุงอับเรณูอันเดียว ถุงอับเรณูพับจีบ ก้านชูอับเรณูสั้น เป็นหมันในดอกเพศเมีย
จานฐานดอกรูปวงแหวน ก้านเกสรเพศเมียแยก 3 แฉก ยาว 1-3 มม. ผลสด กลม
เส้นผ่านศูนย์กลาง 1.5-2.5 ซม. มีแถบริ้วสีขาว สุกสีแดง มีประมาณ 12 เมล็ด
รูปไข่กลับ ขอบหนา ยาว 5-8 มม.
พบที่แอฟริกา อินเดีย ศรีลังกา จีนตอนใต้ ญี่ปุ่น ภูมิภาคอินโดจีนและมาเลเซีย
ออสเตรเลีย และหมู่เกาะแปซิฟิก ในไทยพบทุกภาค ขึ้นทั้งในป่าผลัดใบและไม่ผลัดใบ ขี้ครอก: ริ้วประดับเชื่อมติดกันประมาณหนึ่งในสาม ติดทน เกสรเพศผู้เชื่อมติดกันเป็นเส้าเกสร ก้านเกสรเพศเมียแยก
ที่โล่ง ชายป่า ทุ่งหญ้า บนเขาหินปูน ความสูงถึงประมาณ 1600 เมตร ทั้งต้นคั้น 10 แฉก ผลมีหนามปลายเป็นตะขอ ริ้วประดับติดทน (ภาพดอก: เขาใหญ่ ปราจีนบุรี - SSi; ภาพผล: พิษณุโลก - RP)
น�้าใช้พอกแผลไฟไหม้ ขับลม ปวดข้อ ผลและเมล็ดแก้ไข้ แก้ไอ กิ่งและใบยังใช้ใน ขี้หนอน
พิธีกรรมความเชื่อต่าง ๆ Schoepfia fragrans Wall.

สกุล Diplocyclos (Endl.) T. Post & Kuntze มี 5 ชนิด พบในแอฟริกา เอเชีย วงศ์ Schoepfiaceae
และออสเตรเลีย ในไทยมีชนิดเดียว ชื่อสกุลมาจากภาษากรีก “diplos” ซ้อน ไม้พุ่มหรือไม้ต้น สูงได้ถึง 10 ม. ใบเรียงเวียน รูปรี หรือรูปไข่ ยาว 3-14 ซม.
และ “kyklos” เป็นวง อาจหมายถึงมือจับแยกแขนงม้วนเป็นวง ปลายแหลมยาว โคนสอบเรียว เบี้ยวเล็กน้อย แผ่นใบค่อนข้างหนา ก้านใบยาว
4-7 มม. ช่อดอกคล้ายช่อกระจะสั้น ๆ ยาว 2-3.5 ซม. มี 5-10 ดอก โคนก้านช่อ
เอกสารอ้างอิง
de Wilde, W.J.J.O. and B.E.E. Duyfjes. (2008). Cucurbitaceae. In Flora of มีเกล็ดตาดอกติดทน ก้านดอกยาว 5-6 มม. ใบประดับคล้ายริ้วประดับ รูปถ้วย
Thailand Vol. 9(4): 432-435. มี 3 แฉก กลีบเลี้ยงรูปถ้วยขนาดเล็กเชื่อมติดรังไข่ ขอบเรียบ ขยายในผลเล็กน้อย

81

59-02-089_001-112 Ency_new1-3_J-Coated.indd 81 3/1/16 5:10 PM