Page 36 - สารานุกรมพืช ในประเทศไทย (ฉบับย่อ) เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ E-BOOK โดย พระครูโสภณวีรานุวัตร, ดร. วัดป่า สุพรรณบุรี.

กระถินทุ่ง

กระถินทุ่ง, สกุล สารานุกรมพืชในประเทศไทย กระถินเทศ
Xyris L. Vachellia farnesiana (L.) Wight & Arn.
วงศ์ Xyridaceae ชื่อพ้อง Mimosa farnesiana L., Acacia farnesiana (L.) Willd.
ไม้ล้มลุก มีหัวหรือเหง้าคล้ายไหล รำกฝอยจ�ำนวนมำก ใบเรียงซ้อนใน ไม้พุ่มหรือไม้ต้น สูงได้ถึง 8 ม. หูใบเป็นหนาม ยำว 3-5 ซม. ใบประกอบ
ระนาบเดียว มีกาบ ช่อดอกแบบช่อกระจุกแน่นบนก้านช่อโดด ใบประดับเรียง ออกเป็นกระจุกสั้น ๆ ตามกิ่ง แกนกลำงยำว 4-6 ซม. ก้ำนยำว 1-1.3 ซม. มีต่อม
ซ้อนเหลื่อม ติดทน ใบประดับที่มีดอกปลายมักเป็นแอ่ง (stomatal field) ด้านบน ใบประกอบย่อยมี 4-7 คู่ ยำว 1.5-3 ซม. ก้ำนสั้น ใบย่อยมี 10-20 คู่
แต่ละใบประดับมีดอกเดียว กลีบเลี้ยง 3 กลีบ กลีบคู่ข้ำงมีสันกลำง ติดทน กลีบกลาง รูปขอบขนำน เบี้ยว ยำว 2-7 มม. ไร้ก้ำน ช่อดอกสีเหลือง ออกเป็นกระจุกแน่น
คล้ายหมวก บาง หุ้มดอกในตาดอก ร่วงเร็ว กลีบดอก 3 กลีบ สีเหลือง มีก้ำน เส้นผ่ำนศูนย์กลำง 1-1.5 ซม. ก้ำนช่อยำว 1.5-4.5 ซม. ใบประดับขนำดเล็ก 4-5 ใบ
เกสรเพศผู้ 3 อัน ติดบนกลีบดอก ก้ำนชูอับเรณูแบน ๆ อับเรณูติดที่โคน ปลำยแยก ดอกไร้ก้ำน ใบประดับย่อยยำวประมำณ 1 มม. มีขน กลีบเลี้ยงยำว 1.3-1.5 มม.
2 แฉก โคนรูปเงี่ยงลูกศร เกสรเพศผู้ที่เป็นหมัน 3 อัน หรือไม่มี มีรยำงค์แยก 2 แฉก กลีบดอกเชื่อมติดกันประมำณ 2.5 มม. เกสรเพศผู้ยำว 3.5-5.5 มม. รังไข่มีขน
มีขนยาว รังไข่เหนือวงกลีบ มีช่องเดียว ไร้ก้ำน ก้ำนเกสรเพศเมียรูปเส้นด้ำย แยกเป็น ละเอียด ฝักรูปทรงกระบอก ยำว 2-9 ซม. ผนังหนำ เมล็ดรูปรี ยำว 7-8 มม.
3 แฉก ยอดเกสรรูปคล้ายเกือกม้า ผลแห้งแตก เมล็ดจ�ำนวนมำก มีถิ่นก�ำเนิดในอเมริกำกลำงและอเมริกำใต้ เป็นไม้ประดับและขึ้นเป็นวัชพืช
ทั่วไปในเขตร้อน ใบใช้เลี้ยงสัตว์ เมล็ดกินได้ ให้น�้ำมัน ดอกใช้ท�ำน�้ำหอม
สกุล Xyris เป็นพืชใบเลี้ยงเดี่ยว มีประมาณ 280 ชนิด พบในเขตร้อนและเขต
อบอุ่น ในไทยมี 17 ชนิด ชื่อสกุลมาจากภาษากรีก “xyron” ใบมีด ตามลักษณะใบ เอกสารอ้างอิง
Maslin, B.R. (2015). Synoptic overview of Acacia sensu lato (Leguminosae:
กระถินทุ่ง Mimosoideae) in East and Southeast Asia. Gardens’ Bulletin Singapore
67(1): 231-250.
Xyris bancana Miq. Nielsen, I.C. (1985). Leguminosae-Mimosoideae (Acacia farnesiana). In Flora of
Thailand Vol. 4(2): 163-164.
ไม้ล้มลุก แตกกอ สูงได้ถึง 1 ม. มีเหง้าคล้ายไหล ใบรูปแถบ บิดเวียน ยำว
30-70 ซม. ก้ำนช่อดอกยำวได้ถึง 1 ม. มีสันเป็นริ้ว 1-2 เส้น ช่อดอกรูปรีหรือ
รูปทรงกระบอก ยำวได้ถึง 1 ซม. ใบประดับรูปรีหรือรูปไข่ ยำว 4-8 มม. ใบประดับ
ที่มีดอกมีแอ่งรูปรีแกมสามเหลี่ยม ยาวประมาณ 2.5 มม. กลีบเลี้ยงคู่ข้ำงรูปใบหอก
ยำว 5-8 มม. สันที่ปลำยมีขนอุย กลีบดอกรูปไข่กลับยำว 6-9 มม. ขอบเรียบหรือ
จักชายครุยตื้น ๆ อับเรณูยำว 2-2.5 มม. เกสรเพศผู้ที่เป็นหมันยำวประมำณ 4 มม.
ก้ำนเกสรเพศเมียยำว 3-4 มม. แฉกยำวประมำณ 3 มม. ผลสีน�้ำตำลเข้มหรือใส
รูปไข่กลับ ยำว 5-6 มม. เมล็ดมีสันตำมยำว 16-18 สัน แนวขวำง 5-9 สัน
พบที่ภูมิภำคอินโดจีน และคำบสมุทรมลำยู ในไทยพบกระจำยทั่วไปทำง
ภำคตะวันออกเฉียงเหนือ ภำคตะวันออกเฉียงใต้ และภำคใต้ ขึ้นตำมที่ชื้นแฉะ
ควำมสูงถึงประมำณ 1500 เมตร กระถินเทศ: หูใบเป็นหนำม ใบประกอบ 2 ชั้น ออกเป็นกระจุกสั้น ๆ ตำมกิ่ง ฝักรูปทรงกระบอก (ภำพ:
สำมร้อยยอด ประจวบคีรีขันธ์ - RP)
เอกสารอ้างอิง
Hansen, B. (1987). Xyridaceae. In Flora of Thailand Vol. 5(1): 130-138. กระถินนา
Phonsena, P., P. Chantaranothai and A. Meesawat. (2013). Revision of Xyris L. Xyris indica L.
(Xyridaceae) in Thailand. Thai Forest Bulletin (Botany) 41: 102-139.
Wu, G. and R. Kral. (2000). Xyridaceae. In Flora of China Vol. 24: 7. วงศ์ Xyridaceae
ไม้ล้มลุกออกเดี่ยว ๆ หรือแตกกอ สูงได้ถึง 1 ม. ใบจ�านวนมากรูปดาบ ยำว
30-60 ซม. ก้ำนช่อดอกยำว 30-70 ซม. มีริ้ว 6-15 เส้น ช่อดอกรูปไข่หรือทรง
กระบอก ยำว 1-3.5 ซม. ใบประดับรูปไข่ ยำว 4-8 มม. ใบประดับที่มีดอกมีแอ่ง
รูปรีแกมสามเหลี่ยมกว้าง ยำวประมำณ 1.5 มม. กลีบเลี้ยงคู่ข้างบางใส รูปใบหอก
ยำว 1-1.2 ซม. มีสันจักตื้น ๆ กลีบดอกรูปไข่กว้ำง ยำว 1.2-1.5 มม. ขอบจักชำยครุย
อับเรณูยำวประมำณ 4 มม. เกสรเพศผู้ที่เป็นหมันยำว 3-3.5 มม. ก้ำนเกสรเพศเมีย
ยำวประมำณ 7 มม. แฉกยำวประมำณ 5 มม. ผลสีน�้ำตำล รูปไข่กลับ ยำว 5-7 มม.
เมล็ดมีสันตำมยำว 14-19 สัน สันตำมแนวขวำงมี 1-3 สัน (ดูข้อมูลเพิ่มเติมที่
กระถินทุ่ง, สกุล)

กระถินทุ่ง: ไม้ล้มลุก แตกกอหนำแน่น กลีบดอกจักชำยครุยตื้น ๆ เกสรเพศผู้ที่เป็นหมันมีขนหนำแน่น (ภำพ: พบที่อินเดีย ศรีลังกำ พม่ำ ไห่หนำน ภูมิภำคอินโดจีนและมำเลเซีย ออสเตรเลีย
ภูกระดึง เลย - PPh) ในไทยพบทุกภำค ขึ้นตำมที่โล่งที่ชื้นแฉะ ควำมสูงถึงประมำณ 300 เมตร
กระถินเทศ, สกุล เอกสารอ้างอิง
Vachellia Wight & Arn. Phonsena, P., P. Chantaranothai and A. Meesawat. (2013). Revision of Xyris L.
(Xyridaceae) in Thailand. Thai Forest Bulletin (Botany) 41: 120-121.
วงศ์ Fabaceae
ไม้พุ่มหรือไม้ต้น หูใบเป็นหนาม ใบประกอบ 2 ชั้น ช่อดอกแบบช่อกระจุกแน่น
กลีบเลี้ยงและกลีบดอก กลีบแต่ละอย่ำงเชื่อมติดกัน ปลำยแยกเป็น 5 แฉกขนำดเล็ก
เกสรเพศผู้จ�านวนมากแยกกัน รังไข่มีช่องเดียว ก้ำนเกสรเพศเมียเรียวยำว ยอดเกสร
ขนำดเล็ก ออวุลจ�ำนวนมำก ผลเป็นฝักรูปทรงกระบอกหรือแบนเล็กน้อย ผิวเมล็ด
มีรอยรูปตัวยู (pleurogram)

สกุล Vachellia เดิมอยู่ภายใต้สกุล Acacia แยกออกมาตามลักษณะของใบ
ประกอบแบบ 2 ชั้น และหูใบเป็นหนาม มี 163 ชนิด ส่วนมากพบในอเมริกา
เขตร้อน ในไทยมีพืชพื้นเมือง 4 ชนิด ชื่อสกุลตั้งตามพระชาวอังกฤษที่เคยเก็บ กระถินนา: ไม้ล้มลุกขึ้นหนำแน่นตำมที่โล่งที่ชื้นแฉะ ใบจ�ำนวนมำกรูปดำบ กลีบดอกรูปไข่กว้ำง ขอบจักชำยครุย
ตัวอย่างพรรณไม้ในจีน George Harvey Vachell (1799-1839) (ภำพ: บึงกำฬ - PPh)

16

59-02-089_001-112 Ency_new1-3_J-Coated.indd 16 3/1/16 5:22 PM